Кеңес үкіметінің дінге қарсы саясаты және діни тұлғалардың  қудалануы

ХХ ғасырдың 20-30 жылдары кеңес билігі нық орнығып, құдайсыз қоғам құруға бағыт алды. Құдайсыздар қоғамы өздерінен білімі және діни сауаты  жоғары тұлғалармен күресу үшін кеңес үкіметінің аймақтарында антидіни ұйымдар құрды, соның бірі  Қазақстан аймақтық комитетінің (Казкрайком) жанындағы «уағыз-насихат» бөлімінің (агитационно-пропогандисткий отдел, АПО) бір құжатында ХХ ғасырдың басынан бастап қазақ жастары арасында мұсылмандыққа қызығушылықтың артып келе жатқандығы туралы дабыл қағады. Қазақ ауылындағы қоғамдық қарым-қатынас, саяси, нарықтық қатынастардың барлығы ислам дінімен тікелей байланысты. Қазақ ауылындағы діндарлықтың артуына мұсылмандық ұйымдар (мусульманское духовенство) және діни тұлғалардың (ишан, молда) ықпалы жоғары. Олар ауылдағы ұсақ және ірі буржуазиялық, ұлтшылдық ұстанымдарға рухани қолдау береді. Жалпы бұл құжатта қазақ қоғамындағы діни сананы кеңестік шығыс елдеріндегі мұсылмандықпен салыстырғанда қазақтар жартылай патриархалдық рулық қарым-қатынаста діннің ықпалы ерекше (әр рудың молдасы бар). Сонымен қатар, қазақ қоғамында діни фанатизм қалыптасқан, кеңестік қоғамда сопылар, ишандар қозғалысы сақталған. Кеңес билігі әлсіз өңірлердің ауылдарында кеңестік құқық нормаларының орнына шариғат соты мен ақсақалдар, ру басшылары мен байлардың қоғамдағы ықпалы жоғары екендігі баянадалады. Қазақ ауылындағы тұрғындар арасындағы діндарлықтың артуы мен мұсылмандық қозғалыстың дамуы сырттан келетін мұсылмандық ұйым өкілдерінің (татар және өзбек) консервативтік діни қайраткерлердің белсенді діни қызметтерінің орны ерекше екендігін көрсетеді. Қазақ қоғамындағы мұсылмандықтың дамуының басты себебі, және де кеңестік биліктің Қазақстанда дін саясатының жүргізуінде қателігі, қазақ қоғамындағы мұсылмандық діни ұйымды Орталық діни басқармаға кіргізуі (Уфа қаласындағы ОДБ, ЦДУ) үлкен қателік болды деп көрсетіледі. Қазақ қоғамындағы діннің дамуын тежеу мақсатында, әсіресе мұсылмандық қозғалыстың қызметін тоқтатуда, кеңес билігі дінге тікелей шауылға кірісіп, Крайкомның Бюросы келесі төмендегі 20 бағыттан тұратын шешім қабылдайды.

1. Орталық Комитеттің шешімімен 18 жасқа дейін діни білім алуға тыйым салу. 2. Қазақ қағамынан мұсылмандық діни басқарманы ажырату, діни қызметтің басшылық жүйесін, діни қайраткерлердің қызметін тоқтату, оларды жою, бірін-біріне қарсы қою. 3. Қазақ ауылында партия қызметін жандандыру, тек қазақ қоғамында ислам дінін теріс түсіндіру, ислам дінін материалистік идеялармен түсіндіріп, қоғамдағы шариғат туралы түсініктерді жою. 4. Қазақ ауылында діни қайраткерлерді, молдалар, ишандар мен сопылардың діни сезімі мен ар-ожданынына қайшылық келтірмей, олардың қоғамдық, хұқықтық, біліми-ағартушылық, емшілік-тәуіптік қызметімен күресуді жүйелі жүргізуді ұйымдастыру. Ол үшін, қазақ ауылында кеңестік қоғамды дәріптейтін, қазақ тіліндегі мерзімді баспа, театр, жастар арасында комсомол ұйымын, кеңестік халықтық сот жүйесін құру. 5. Қазақ ауылында кеңестік мектептердің қызметін күшейту. Бүкіл кеңестік мектептер қазақ ауылында мәдени-ағартушылық пен саяси-ағартушылықтың орталығына айналуы қажет. Ол үшін мектептерде тұрғындардың, оқушылардың басын қосатын неше түрлі ұйымдар ұйымдастырылу керек. Мысалы, табиғатты аялаушылар, өлкетану, ауыл шаруашылығы, сауаттылық, хұқықтық сауаттылық және т.б. кружоктар шығармашылық ұйымдар ұйымдастыру. 6. Жалпы білім беру мектептері мен сауат ашу курстарында белсенділік танытқан тұрғындарға әрдайым материалдық қолдау беру, оқулықтармен қамтамасыз ету. 7. Кеңестік мұғалімдердің саяси тәрбиелік, саяси сауаттарын арттыру. Кеңестік қоғамды діннен бөлу, педтехникумдарда біліми және тәрбиелік мазмұндағы жұмыстарды жүйелеу. «Жаңа-Мектеп» журналында үнемі кеңестік білім мен қоғамды дәріптейтін мақалаларды жариалау. 8. Заң актілері негізінде мешіттердің жанындағы мектептерді кеңестік мектеп типінде реформалауға жол бермеу. Олардың жалпы білім беруін және халықты сауаттандыру жұмыстарын тоқтатып, тек діни рәсім орнымен шектеу. 9. Тұрақты немесе уақытша оқытушыларға мұсылмандық діни білім беруге рұқсат етпеу. 10. Мешіттерде діни білім алуды ұйымдастыруды губерниялық әкімшілік бөлімдерден ғана рұқсат сұрауды ұйымдастыру. 11. Мұсылмандық сенім бойынша заңбұзушылықты діни қауымның мүшелеріне емес, діни қызметкерлерге жекелей жауапкершілікті арттыру. 12. Мешіттен тыс жерлерде заңсыз ашылған мұсылмандық мектептердің қызметін тоқтату. НКВД мен ППОРПУ-дың басшылығымен ауылдарда тексеріс ұйымдастыру. 13. Қазақ қоғамындағы мұсылмандық діни басқарманың қаржылық жұмысы өте белсенді. Діни басқарманың материалдық базасын тексеру, жұмысын бақылау, салық салу. Халық арасында молдаларға қаржылық көмек беру және садақа, қоғамдық қорлар қызметін тоқтату. 14. Мұсылмандық діни басқармалар мен ишандардың мүлкін, жерлерін тәркілеу. 15. НКВД-ң және (ГИК) көмегімен қазақ қоғамдағы молдалардың «неке және отбасы» қызметін толық тоқтату. 16. Мұсылмандық діни басқарманың қызметін толық тоқтату мақсатында, олардың өкілдерін қазақ халқының бас қосатын орындардан шектеп. Жәрменкелер, ұлттық мейрамдар, әртүрлі съездер, жиналыстарда кеңестік қоғамды дәріптейтін саяси-ағартушылық жұмыстарды ұйымдастыру. 17. Мұсылмандық діни басқарманың (мусдуховенство) жастар мен әйелдер арасындағы белсенділігі артқандықтан Крайком мен Женотдел Крайком құзіретіне бір ай көлемінде нақты кеңестік қоғамды дәріптейтін іс-шараларды ұйымдастыру арқылы жастар мен әйелдер арасында антидіни үгіт-насихатты арттыру қажет. 18. Қазақстандағы антисламдық жұмыстарды арттыруда келесі іс-шараларды атқару қажет. Атап айтсақ, 1927-28 жылдары барлық мектептер, текникумдар, жоғары оқу орнындарында әсіресе педагогикалық бағытта білім алушыларға антиисламдық үгіт-насихаттағы бағдарламаларды құру, әдіснамалар мен әдебиеттерді баспадан шығару және  қамтамассыз ету мақсаты қойылған. 19 және 20-шы бағыттары, Қара-Қалпақ өңіріндегі діни ахуалды зерделеу мен ондағы мұсылмандық қозғалыспен күресудің жолдарына баса назар аударылған [1].

Осылайша, ХХ ғасырдың 30 жылдары Қазақстандағы мұсылмандық қозғалыс жойылды. Діни қайраткерлер оның ішінде ишандар, хазіреттер, молдалар, сопылар қудаланды, дауыс беру хұқынан айырылды, кеңестерге саяси көзқарасымен қарсылық пікір білдіргендерді «халық жауы» деген қара тізімге іліктіріп көзін жойды, ату жазасына кесілді, он жылдарға еңбек лагерлеріне айдалды. Жалпы жазықсыз жапа шеккен діни қызметкерлер кеңестік билік қылмыстық заңының 58, 59-баптарымен айып тағылды.

Көненің көзін көрген ақсақалдарының айтуынша Қазан төңкерісіне дейін өлкеде шамамен 240 мешіттің болғаны айтылады. Анықталған мұрағат деректерінде  ХХ ғ. 20 жылдарында тіркеуге алынған 204-ке жуық мешіт, 88 православиелік шіркеу, 109 әртүрлі мінәжат үйлері болғандығын айғақтайды  [2].

1920-30 жылдары кеңес билігі дін қызметкерлерін, діндарларды азаматтық құқық пен еркін ойшылдықтан ажыратты, қазақ қоғамына дін мен діни тұлғалардың ықпалын жойды. Дін қызметкерлерін қоғамға қауіп төндіретін топқа, қылмыскерлерге теңестірілді. Әсіресе көпшілік мойындаған ишандар, молдалар тергеуге алынды, жеке мүліктері тәркіленді. Сайлау хұқынан айырылып, тәркілеуге ұшыраған атақты ишандар мен хазіреттердің тізімі мұрағат құжаттарында зерттеу барысында анықталды. 1927 жылдың 15 қаңтарындағы «Аса кұпиялы» деген кұжатта дауыс беру құқығынан айрылған діни қайраткерлер мен ишандар мен молдалардың тізімі жасақталған. Дощанов Габдулла, Абаниев Алекар, Айлитов Жуздубай, Актанов Шулан, Бтимбаев Абдулла, Баламбетов Сулейман, Досмагулов Жуламан, Жамансарин Айнағул, Жакебаев Абдулла, Истлеуов Cагидулла, Кошмухамедов Мухаметдин, Кұлмағамбетов Айтхожа, Куйшубаев Мирман, Наурузгалиев Ибат, Ташкенов Баймагамбет, Таубаев Теммагамбет, Сеитгазыев Дощан. Имам-Хазіреттер Шагимарданов Абдулхаким, Нуртазин Абдрахман,  Кошмухамедов Хайрулла, Изтлеуов Жантлеу, Уркенов Сулейман, Тлеубаев Сафаргалий, Жумагулов Сагидулла, Исангалиев Галим, Уразалин Уразмухамед, Тюрабаев Жумагалий  , Абдуллин Бисан, Абдрахманов Хажгазы,      Адиев Жумаш, Дюсенов Нурмухамед,         Рахманкулов Мубарак, Саркулов Абдул-Карим, Абдрахманов Хажгазы, Умбетов Нурмухамед,          Исембеков Курбан, Мухамедов Тагир, Хасанов Муллагазы, Байкадам Шакиратдин, Табажанов Сальмен,        Жленалин Хусаин, Абдыров Ажекарий, Исказин Самбай, Сафин Заяляги және т.б. [3]. Құжаттың алғашқы тізімінде аса қауіпті, кеңес қоғамына зиян келтіреді, шет елдермен байланыстары бар. Қазақ ауылында белсенді, мәртебесі жоғары ишандар тұрса, одан кейін молдалар мен хазіреттер тізімге кірген.  Негізінен бұл діни қызметкерлердің кейбірі кеңес үкіметі құрылмай тұрып қажылық сапарына барып, парызын өтеген тұлғалар болатын. Сондықтан көптеген діни қызметкерлер кеңес үкіметі құрылмай тұрған уақыттағы өмірі, қоғамдық қызметі зерделеніп НКВД-ң бақылауында болды. Жалпы мұрағат дерегінде Ақтөбе өңірі бойынша қудалауға ұшыраған жалпы сайлау хұқынан айырылған, және тәркілелеуге ұшыраған діни тұлғалардың саны бес жүзден артады. Сондықтан да, аталған дін қызметкерлердің қоғамдық қызметі мен тарихын зерттеуді қажет етеді.

Жоғарыдағы деректе келтірілген діни қайраткерлердің қоғамдық қызметі мен өміріне тоқталсақ. Ақтөбе өңірінде 20 жылдары кеңестер билігі күшейіп, дін қайраткерлердің қызметін қызыл әскер сынға алды. Қудалауға түскендердің бірі Сары ишан еді. Оның бабасы Әбілхайыр хан ордасында қызмет жасаған Керейт Мүсірәлі шайхы Әзиздің (1856-1934) ұрпағы Қожахмет Үмбетұлы бұрынғы Қарабұтақ (Әйтеке би) ауданының жерінде өмір сүрген. Қайтыс болар шағында «Шаңғытбай қажы жатқан жерге жерлеңдер» деген ұрпағына өсиет қалдырған екен. Сары ишан жастайынан діни оқыған, патшалы биліктің нұсқауымен 1893 жылы Қарабұтақ ауданына келген дін қызметкері. Ыскөл, Сарыоба деген жерлерге мешіт-медресе салдырып, бала оқытқан. Халық оның даналығына, діншілдігіне риза болып. Көпшілік оны құрмет тұтқандықтан Сары ишан болып аты аңызға айналған. 1912 жылы Сары ишан Ырғыз уезінің мұхтасибі болып қызмет атқарған. Ал 1928 жылы Сары ишанның мешіті құлатылады. Кеңестің жендеттерінен тығылып, тасаланып  жүрді. Қырғын тәркілеу кезінде 1929 жылы мал-мүліктері тіркеуге алынып, тәркілеуге ұшырады. кеңестердің дінге қарсы ызғарынан алыстау үшін кейін Нұраға, одан соң Нөкіске (Өзбекстан, Қара-қалпақстан АР) қаласына көшеді. 1933 жылы ата қонысын аңсап еліне оралады. Имансыз қоғамның, биліктің дінге, дәстүрге қарсы озбырлық амалдарды көрген дін қайраткері өкінішпен қайғыра, науқастанып 1934 жылы дүниеден озған [4].

Сары ишанның ұлы Әбдіғани (1884 жылы Ыскөлде дүниеге келген, 1937 жылы шейіт болды. Ол Самарқанд, Хиуа, Бұқар қалаларында 15 жыл жүріп  жоғары діни білімге ие болған, әкесінің ишандық дәстүрді жалғастырушы. Оқуын бітіргеннен  кейін 1912 жылы Уфа қаласында өткен діни қайраткерлердің құрылтайына қатысып, Ырғыз уезінің солтүстік аудандарына бас имам болып тағайындалған. Әбдіғали молда 1927 жылы ұсталып жер аударылған. 1930 жылы елге оралған. 1937 жылы Шаңғытбай қажының екі баласы ұсталып, айдалғанын көрген Әбдіғани молда бүкіл діни кітаптарды әкесінің тамына көміп, діни қызметін тоқтатқан.

1937 жылы Әбдіғаниды қызыл әскер ұстап әкету туралы мынадай деректер бар: Қожахметов Әбдіғани (Әбдіғали) 1902 жылы Қарабұтақтың 18-ауылында туылған. Кәсібі ұста, малшы.  1937 жылы кыркүйектің үшінде  Ақтөбе облысының УНКВД ұсталып КСРО-ң ҚҚ 58-1 бабы бойынша, астыртын үгіті үшін ату жазасына кесілген. 1965 жылы 19 маусымда Ақтөбе облыстық сотының шешімімен қаралған істе қылмыстық құрам анықталмағандықтан ақталған [5].

Ақтөбе өңіріндегі атақты ишандардың бірі  Балмағамбет ишан (1855-1918 ж.ж.) Қазанда діни білім алады. Жоғары діни білім алған Балмағамбет ишан ауылда мешіт салған. Мешіт құрылысының қашан басталғаны туралы деректер сақталмаған. Бірақ, ишанның немересі, қазір 80 жастағы Жәлел Сүлейменұлының айтуынша, 1916 жылы аяқталып, мешітті екі жыл ишанның өзі ұстаған. Мұнда бала оқытып, шәкірт дайындаған. Кейін оның бұл жолын жалғыз ұлы Сүлеймен мақсұм (1896-1937 ж.ж.) жалғастырады. Балмағамбет ишан мешіті өзінің архитектуралық келбеті жағынан Темір қаласындағы қазірге дейін сақталған мешіт үлгісімен салынған деседі. Айшығы биік, үлкен ғимарат болған. Елде кеңес өкіметі өз билігін орнықтырып, ұжымдастыру науқаны басталғанда, ишанның баласы Сүлеймен мақсұмның мал-мүлкі: мешіт ғимаратынан басқа 600 бастай қой, 300 бас ірі қара, тәркіленіп, көршілес Карл Маркс колхозының 20-шы ауылына жер аударылады. Ақыры 1937 жылғы саяси науқанның құрбаны болады. 1940 жылдар басында мешіттің алдымен есік, терезе, ағаш тақтайлары тоналып, кейінірек айшығы құлатылып, кірпіштерін жергілікті совхоз елуінші жылдары мал қораларын салуға пайдаланған. Дегенмен, Ембі қаласынан батысқа қарай 18 шақырым, бұрынғы Ембі совхозының орталығы – Родник ауылына баратын жол бойындағы бұл жерді жергілікті халық әлі күрге дейін мешіт деп атайды.

Ақтөбе өңірінде танымал болған тақуалығымен тәнті болған молда Құрманалы Нұртай (1882-1949 ж.ж). Ол көкірегіне дін жолын, иман жолын түйіп, құдайға құлшылық еткен. Дүниәуи тіршіліктен бас тартып, дінін берік ұстаған адам. Ғалым Уфада Ғалия медресесінде дәріс алған. Ақтөбе өңіріндегі Жұрын ауылы маңында мешіт ұстап, ислам дінін насихаттап, ел арасында уағыз айтып, діни бала оқытқан. 1914 жылы Ташкент қаласында өткен Орта Азия мұсылмандарының құрылтайына қатысқан. 1929 жылы заман зұлматы қудалау кезінде ұсталып, Қарқаралыға жер аударылады. Кейін 1937 жылы тағы ұсталып, түрмеге қамалады. Дініне берік Нұртай ата түрмеде отырса да, намаз оқуын жалғастыра берген. Діни сауаты мықты, дұғаларды жатқа білетін Нұртай ата түрме күзетшілерін үлкен таңқалысқа қалдырады. Оны күзетшілер қараңғы темір торға қамап, есігін бекітіп қоятын болған. Ол әр намаздың уақыты болғанда далаға шығып, жайбарақат намазын оқып отырады екен. Оны көрген түрме қызметкерлері оны «әулие» деп санаған [6].

Ақтөбе өңірінде ишандық дәстүрмен танымал болған діни тұлғалардың бірі – Қозайдаұлы Пәтуәлі ишан (Муханбетуәли) 1862 жылы туылған, Шалқар ауданы, №7 ауыл – 03.11.1937 жылы, Ақтөбе қаласы). Пәтуәлі ишан Бұхарадағы Хазірет Рахымберді медресесінде оқыған. Оқуды бітіргеннен кейін Өзінің туған өлкесіне келіп, Шалқарға келіп, атақты би Мырзағұл Шыманұлы, Тотан бай салдырған мешітте бала оқытып, ұстаздық қызмет атқарды. Емші, көріпкел, сол кезде айтқан пәтуәлі, дуалы сөздері үшін, оны халық Пәтуәлі ишан деп атап кеткен. Атақты би Шыманұлы Мырзағұл, ақын Кердері Әубәкір, Тотан бай, Батақтың Сарысы, Сарышолақ шайыр сияқты елге белгілі адамдармен араласқан. Дала Комиссары Ә.Жангелдинмен кездесіп, оған ақыл-кеңес берген деген де дерек бар. Пәтуәлі ишан – мұсылманшылық сабақ үйретумен қатар мешітке жақын жерге бау-бақша салып, халықты диқаншылық кәсіпке үйреткен. Кезінде ауыл жұртын мұсылманшылыққа уағыздап, бала оқытып, адам емдеп, халыққа мәлім болған. Пәтуәлі ишан туралы әңгімелер, оның көріпкелдігі, айтқан болжамдары мен пәтуәлі сөздері халық арасында кең таралып ұрпақ санасында қалған. Н. Байғанинің «Ақын» атты Сарышолақ  Боранбайұлы және халықтың көтеріліске шығу оқиғасы турасындағы поэмасында «Пәтуалы ишанның» есімі көрсетіледі. Қуғын-сүргін заманында Пәтуәлі ишан 03.11.1937 жылы халық жауы ретінде танылып атылған, кейін оның ісінде қылмыстық әрекеттің жоқтығы анықталып ақталды [7].

Қудалауға ұшыраған келесі діни тұлға, хазірет Байгелдинов Хусайн Накешұлы 1893 жылдың 15-сәуірінде, Ойыл ауданының  бұрынға №6 ауылында (Ащыойылда) дүниеге келген. Жоғары діни білімді, бірнеше тілді меңгерген діни қайраткер. Уфада оқыған, бала оқытқан. Бекет Әулиенің шәкірті Шектібайдың ұрпағы. Бекет әулиенің аса таяғын ұстаған төртінші ұрпақ. Ол ХХ ғасырдың 20-жылдардың соңына қарай Ащықарадағы (қазіргі аты Ақыраб) тумаларымен бірігіп, Хобда ауданы, Ақыраб жерінде мешіт салған. Ол мешіттің ашылуында болып, қысқа мерзім мешітті баскарды. Бұл 1924-27 жылдарда болатын. Хусайнға кеңес заманының қиын кездері яғни репрессия, 1921-22, 1931-33 жылдардағы аштық  ауыртпалықтары дәл келді. Ол Уфаның қаласының соборлық мешітінде 1927 жылдан 1934 жылға дейін қази (муфтияттың діни соты)  қызметін атқарып, «хазірет» (исламның жоғарғы дін қызметшісі) атанды. Хазірет бай-кулактарды тәркілеу, 1927-37 жылдардағы діни адамдарды қудалау заманында өмір сүрді. 1928 жылдан бастап оны НКВД, ОГПУ (мемлекеттік саяси басқарманың бөлімі) қудалады. 1929 жылы оны алғаш рет Ойылда тұтқындап 1 ай абақтыда ұстаған. Тергеуден шыққан соң қашып жүрген. Бірақ елде НКВД мен ОГПУ оны исламның теріс уағыздаушысы, билікке қарсы шығушы деп қудалауды тоқтатпады. 1938 жылдың 13-мамырында Орынбор түрмесіне қамауға алынған және осында ату жазасына кесілген [8].

1937-1938 жылдары дін қайраткерлері кеңес үкіметіне астыртын үгіті үшін деген жалаумен олардың кейбірі Сібір, Қазақстандағы лагерлерге, абақтыға жабылса, көпшілігі имандылығы мен сеніміне берік болғандығы үшін өкінішке орай атылып кетті.

ХХ ғ. 20-30 жылдарындағы қуғын-сүргін – тарихымыздың жанындағы жазылмаған жара. Процестердің бұқаралығы, жабықтығы, құпиялығы өкінішке орай, көптеген ақтаңдақ қалдырды. Кінәсіз қуғын-сүргінге ұшырағандардың барлығы бірдей ақталған жоқ. Халқымыздың құқы үшін де күрескендерді ақтауға тиіспіз. Тарихты өзгертіп, тас-талқан болған тағдырларды қалпына келтіре алмаймыз. Өлгендерге қайта өмір беру де мүмкін емес. Бірақ, олардың ұрпақтары, келешек қазақстандық ұрпақтар алдындағы парызымыз – кінәсіз сотталғандардың жарқын бейнесін сақтау. Бұл – тарихи әділдікті қалпына келтіру ісіндегі еліміздің кезекті қадамы.

Әдебиеттер тізімі:

1.. ҚР ПА (Қазақстан Республикасы Президентінің Архиві)141-қор, 1-тізім, 1541-іс. 11-18 п.

2. ҚР АОММ (Қазақстан Республикасы Ақтөбе Облыстық Мемлекеттік Мұрағаты) 13 қор, 8 тізбе, 288 іс. 3-4 п.
3. ҚР АОММ 4 қор, 1 тізбе,12 іс. 315 п.
4. Р.Ілиясова. Ел иесі, жер иесі. – Ақтөбе: «А-Полиграфия», 2016. 95 б.
5. http://mvd.gov.kz /portal /page/portal/mvd/mvd_page/mvd_memorial
6. Нұртай ата туралы естелік. – Ақтөбе: 1996 ж. 3-5 бб.
7. Қазақ мешіттерінің және діни қайраткерлердің тарихы (ХІХ ғ. аяғы ХХ ғ. басындағы Ақтөбе облысы материалдарының негізінде) – Ақтөбе: Қ.Жұбанов атындағы АӨМУ Баспа орталығы, 2016. 38 б.

Сурет ашық ақпарат көзінен алынды

Дәурен Сайынов, тарих магистрі

 Ақтөбе облысы.