«Үлкен Түркістан»: Деректер не дейді?

Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі нацистік Германияның Түркістанға қатысты саясаты Түркістан легионы және «Үлкен Түркістан» мемлекетін құру идеясымен байланысты. Түркістан легионының тарихы соғыс тұтқындарына қатысты аса кең де күрделі мәселе болғандықтан, бұл мақаламызда «Үлкен Түркістан» идеясын талдаумен ғана шектелеміз. Шынымен де фашистердің «Үлкен Түркістан» мемлекетін құру жоспары болды ма, әлде бұл да кеңестік тарихнамада орнығып қалған ғылыми негізсіз таптаурын пікір ме?

Бұрынғы кеңестік және қазіргі ре­сейлік зерттеушілер нацистік Германия Кеңес Одағына шабуыл жасауға дайындалып жатқан кезде-ақ болашақта КСРО жерінде Германияға бағынатын жеке аймақтар құру жоспарында Түркістан да жеке аймақ ретінде аталған деген пікір айтады. Кеңес Одағының сыртқы саясатын және Екінші дүниежүзілік соғыс тарихын зерттеп жүрген көрнекті ғалым М.И.Семиряганың пікіріне жүгінейік: «1941 жылдың қыс және жаз айларында жалпы нұсқаулар негізінде қарулы күштер жеке топтарының соғыс қимылдарына қатысу жоспарлары жасалды, сонымен қатар болашақта жаулап алынатын кеңес жерлерін басқару шаралары анықталды. Жаулап алынған жерлерді басқару үшін рейхскомиссариаттар құру туралы шешім қабылданды. Алғашында бес комиссариат – Остланд, Украина, Кавказ, Ресей және Түркістан комиссариаттарын құру жоспарланды». Алайда Германия мұра­ғаттарында сақталған деректер соғыс қарсаңында нацистердің Түркістанға қа­тысты арнаулы жоспары болмағанын көрсетеді. 1941 жылдың 25 қарашасында жазылған «Түркістанға қатысты саяси нұсқаулар» деген құжаттан мынадай жолдарды оқимыз: «Кеңес Одағын, яғни, бұрынғы Орыс мемлекетін оның ұлттық бөліктері негізінде қайтадан құру барысында түркі халықтары мекендеген Орталық Азия өлкелері де бөлініп кетуге ұмтылады, бұл бірінші кезекте бұрынғы Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Қазақстан және Қырғыз кеңестік рес­публикалары. Аталған аймақтар осы тұрғыдан алғанда айрықша жағдайда тұр, өйткені осы уақытқа дейін оларды басқару үшін Империялық комиссариат құру жоспарланбаған». Демек, соғыстың қарсаңы түгілі соғыс басталған соң бес айдан кейін де Түркістан рейхскомиссариатын құру туралы нақты жоспар болмаған. Оның себебі – Оралдан шығысқа қарай жатқан жерлер Германиядан алыста болғандықтан соғыстың қарсаңында нацистердің негізгі назары батыс республикаларға, Кавказ бен Қырымға ауды. Сондықтан тікелей басып алынатын жерлерде Украина, Остланд (Прибалтика және Белоруссия), Кавказ және Ресей (Московия) империялық комиссариаттарын құру жоспарланды. Соғыстың алғашқы айларында мил­лиондаған кеңес жауынгері тұтқынға алы­нып, олардың ішінде кеңестік Шы­ғыс халықтарының өкілдері де бар екендігі белгілі болған кезде Кавказ бен Түркістанға қатысты саясаттың бағыт­тарын анықтау қажеттілігі туды.

Фашистік биліктің түркі халықтарына қатысты саясаты нацистік идеология мен тәжірибенің қалыптасуы барысында бірқатар өзгеріске ұшырады. Алғашқы кезеңде арийлік нәсілдің артықшылығы туралы даурықпа насихат аясында олардан төмен тұрған халықтардың өкілдерін сипаттайтын «Untermensch» («адамнан төмен тұрғандар» немесе «адам дәре­жесіне жетпей қалғандар») деген түсі­нік пайда болды. Нацистік идеолог­тар орыстардың «Untermensch» болып кетуінің себебі олардың бойында моңғол-татар қанының болуы деп тапты. Демек, осы тұрғыдан алғанда азиялықтар мүлдем адам қатарына жатқызылмайтын болды. Соғыстың алғашқы айларында баспасөз бетінде кеңес әскерлерінің қимылдарын «моңғолдық жабайы әре­кет» ретінде суреттеді. Фашистер неміс хал­қын Үшінші Рейх әлемді «азия­лық қауіптен қорғайды» деп сендіруге тырысты. Сондықтан соғыс қарсаңында 1941 жылдың мамыр айында Германия Қарулы күштерінің (Вермахт) Жоғарғы штабы дайындаған «Ресейдегі әскер­лер тобының тұғырнамасын анықтау­ға ба­ғытталған нұсқаулар» деп аталған құжатта: «Қызыл Әскердің қатарындағы барлық әскерлерге және тұтқындарға қатысты айрықша күдік пен қатаң сақ­тық қажет, …Қызыл Әскердің әсіресе азия­лық жауынгерлері өте түсініксіз және қатал да зымиян болады» – деген ескерту жасалды. 1941 жылдың 24 шіл­десіндегі бұйрықта Кеңес Одағы әске­рінің қатарындағы азиялықтардың тұт­қынға түскен өкілдерін Германияның өз жеріне әкелуге тыйым салынды, олар басып алынған елдердегі лагерьлерге қамалатын болды. Шығыс Министрлігінің басшы­сы А.Розенбергтің кеңестік Шы­ғыс халықтары туралы өзіндік пікірі болды: «Неміс ұлтшылдарының көп­ші­лігі «шығыс рухы» идеясын жоққа шы­ғарады, өйткені олардың осы шығыс рухы туралы терең түсінігі жоқ. Шы­ғыс тұтастай алғанда тым күрделі». Ол «Московия» (Ресей) – орыс-моңғол жа­­ба­йылығының ошағы, алайда орыс­тар мен Кеңес Одағының басқа ха­лық­тарын қатар қоюдың қажеті жоқ, ке­рісінше, орыстан басқа халықтардың се­паратистік қозғалысына айрықша мән берген дұрыс дейді. Гитлер бұл идея­ларды: «Розенбергтің орыстарға тым табанды түрде қарсы болуы және олардың Розенбергті орыс санамауынан», – деп сайқымазақ күлкі қылған. Ал шындығында ұзақ уақыт Ресейдің құрамында болған Прибалтикада туып-өскен неміс Розенберг Ресей импе­рия­сының ұлттық мәселелерін Үшінші Рейх­тің басқа басшыларына қарағанда жақсырақ білетін еді.

Екінші дүниежүзілік соғыстың қар­са­ңында Сыртқы істер министрлігінің жанынан Ресей мәселелерімен айналысатын комитет құрылды. Комитет басшылығына кезінде Германияның Ресейдегі консулдықтарында қызмет істеген дипломат Вильгельм Георг Гроц­­копф тағайындалды. Комитет алға­шын­да Кеңес Одағын мекендеген әртүрлі халықтар туралы мәліметтер жинаумен ғана айналысты. Кеңес Одағына қарсы соғыс басталған соң бұл Комитеттің іс-әрекет аясы кеңітілді. 1941 жылдың ­маусым айында Комитетке Кеңес Одағы халықтарының тарихын, тілі мен ді­нін, салт-ғұрыптарын білетін мамандар ша­қырыла бастады. Кезінде Түркия, Иран, Ауғанстан, Бұқара, Қоқан, Хиуа, Түркістанға саяхат жасаған, түркі халық­тарының тарихын жақсы білетін дипломат Вернер Отто фон Хентиг кеңестік Шығыс халықтары мәселесімен айналысатын болды.

Комитет шығыстанушы ғалымдар мен білікті дипломаттар арқылы кеңестік Шығыстан Еуропаға эмиграцияға кеткен саяси қайраткерлерді іздестіре бас­тады. Кеңес өкіметінің империялық сая­сатына саналы түрде қарсы болып, оны қабылдамаған түркі зиялылары Түр­кияға және басқа Азия елдеріне эмиграцияға кеткені белгілі. Түркияға кеткен түркі эмигранттарының бір бөлігі 1920-1924 жылдар аралығында Еуропаға өтті. Оларға кейіннен 20-жылдары Германияға оқуға барған студент жас­тар және әртүрлі себептермен Еуропада қалып қойған түркілер қосылды. 1922 жылы Әлімжан Ыдырыс Бұқар Халық Республикасының өкілі ретінде 64 студент және оқушы жастарды Германияда оқыту мақсатымен алып келген. Кейін­нен Бұқар республикасының дербес­тігі жойылып, ол Кеңестік Өзбекстанға қосылған соң, Берлиндегі Бұқар Халық Республикасының Мәдени қатынастар жөніндегі өкілдігі таратылған соң студент жастардың бірқатары Германияда қалып қойған еді. Еуропадағы түркі эмигранттарының саяси қызметін идея­лық және ұйымдық жағынан негіз­деген бірінші топтың өкілдері болды. Саяси эмигранттардың түркі халық­тарының азаттығы жолындағы күресі тұраншылдық және түркішілдік идеяларына негізделді. Тұраншылдық идея­сы ХІХ ғасырда венгер ғалымы А.Вам­беридің еңбектерінде орын алды. 1913 жылдан бастап Венгрияда «Туран» деген журнал шығып тұрды. ХХ ғасырда тұранизм ғылыми термин шегінен шы­ғып, саяси ағымға айналды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде тұранизмді Әнуар паша насихаттады. Еуропалық ғылыми әдебиетте барлық түркі тектес халықтардың және венгер, финн-угор халықтарының саяси, мәдени және этникалық бірлігі идеясы және сол идеяға негізделген саяси қозғалыс тұраншылдық деп аталды. Тұраншылдық және түркішілдік түсініктері көбінесе синоним ретінде қолданылады. Эсэс Бас басқармасының тапсырмасымен Шығыс халықтарының тарихымен айналысатын мамандар дайындаған «Тұраншылдық идеясы» деп аталған құжатта: «Тұранизм идеясы… = пантүркизм. Бұл негізгі (ана­до­лылық) түріктерден басқа да бү­кіл түркі тектес халықтарды, яғни, түркіс­тандықтарды, татарларды, қырым түр­кілерін, әзербайжандарды т.б. біріктіруге ұмтылады. Бұл мәселеге Ресей түркілері ерекше назар аударады» деп көрсетілген. Әрине, Германияның Сыртқы істер ми­нистрлігі мен Шығыс министрлігін тұран­шылдық және түркішілдік идеяларының мазмұны және осы идеяны негіздеуші түркі зиялыларының мақсат-мүдделері қызықтырған жоқ, олар үшін ең бастысы – осы идеяларды Кеңес Одағына қар­сы соғыста пайдалану мүмкіндігі еді. Франц фон Папен 1941 жылы 25 шілдеде Сыртқы істер министрлігіне жіберген хатында Кеңес Одағына қарсы күресте үгіт-насихат мақсатында тұраншыл­дық идеясын пайдаланудың тиімділігін ескертіп, осы идеяны түркі тектес соғыс тұтқындарының арасында насихаттау үшін оларды арнаулы жеке лагерьлерге жинақтауды ұсынды.

Алайда Кеңес Одағындағы саяси жағ­дайды жақсы білетін тәжірибелі ди­пломаттар мен түрколог-ғалымдар тұран­шылдық идеясының кеңестік түркі халықтары арасында кең таралмағанын айтып, тұрандық бірлікті насихаттаудың табысты болатынына күдік білдірді. Дипломат Г.Хильгер 1941 жылы 3 та­мыз­дағы Сыртқы істер министрлігіне жі­берген есепті баяндамасында әлемдегі барлық түркі халықтарын біріктіру идея­сы Кавказдың ірі үш халқы – грузин­дер, әзербайжандар және армяндар арасында жік туғызады, өйткені армяндар мен грузиндер Түркияны мүлде ұнат­пайды, сондай-ақ тұраншылдық идея­лар Иранға да жақпай қалуы мүмкін, сондықтан тұраншылдық идеяны емес, түркі халықтарының ең көп бөлігі ор­на­ласқан Түркістанды көтере алатын идеяны қолдау қажет деп жазды. Бі­рақ Түркияның тұраншылдық бағыт­тағы саяси қайраткерлері бұл идеяны түркі соғыс тұтқындарының арасында таратудан үміттенді. Германияның Түркиядағы елшісі Франц фон Папеннің 1941 жылдың 13 тамызында Сыртқы істер министрлігіне жіберген хатында Әнуар пашаның інісі Нури Киллигильдің (Нури паша) Германияға келіп, түркі тектес соғыс тұтқындары мәселесімен айналысуға дайын екендігі айтылды. 1941 жылы қыркүйекте Нури паша Германияға келіп, Сыртқы істер министрлігі саяси бөлімінің бастығы Э.Вëрманмен бірнеше рет кездесіп, түркі тектес және мұсылман соғыс тұтқындарынан болашақта тұран­шылдық идея жолында күресетін топтар құру үшін оларды жеке арнаулы лагерьлерге орналастыру туралы өтініш жасады. Сондай-ақ жалпы кеңестік соғыс тұт­қындары қатарынан Кавказ және түр­кі халықтарының өкілдерін бөліп алу идеясы бұдан бұрын А.Розенбергтің басқа­руын­дағы Шығыс министрлігінде де көтерілген болатын. Кейіннен бұл идея кав­каздық және түркістандық тұтқындардан Шығыс легиондарын құруға әкелді.

Кеңестік Шығысты жақсы білетін не­міс дипломаттары мен ғалымдарының тұраншылдық идеясының Германия­ның мүддесіне зиян келтіретіні туралы ескертулері жерде қалған жоқ, өйт­ке­ні нацистік билеушілер үшін Кеңес Ода­ғы халықтарын біріктіретін емес, ке­рі­сінше жіктейтін идея тиімді еді. Жо­­ға­рыда аталған «Түркістанға қатыс­ты саяси нұсқаулар» атты құжатта: «Пан­т­ұраншылдық идеяны барлық мүм­кіншіліктерді пайдалана отырып, мүлде ығыстыру қажет. Бұл идеяны қазіргі тү­рік үкіметі емес, Әнуар пашаның інісі Нури паша төңірегіне топтасқан түрік ұлтшыл топтары насихаттап жүр. Пант­ұраншылдық қозғалыс бүкіл түркі халықтарын Түркияның қоластына бі­рік­тіруді көздейді, бұл бірлестікке тек Орта Азия мемлекеттері ғана емес, Бату­ми және Бакумен қоса Әзербайжан да қосылуға тиісті. Олар Батумиді қосып алу үмітін негіздейтін тарихи себепті де (1878 жылға дейін түріктердікі болған) тауып отыр. Батуми мен Бакуді қосып алу түріктерге Транскавказдық алып жол мен мұнайлы аймақты иеленуге мүмкіндік берер еді. Осылайша Түркия мен Орта Азия арасында көпір салынып, біз үшін ең бағалы грузиндер мекендеген Кавказдан Германия мүлде айырылып қалар еді. Демек, Украина және Кавказ рейхскомиссариаттары­ның шекарасында мұндай ұлы держава­ның құрылуына жол беру немістердің мүд­де­сіне мүлде сай келмейді» деп атап көрсетілді. Соған орай «тиімсіз тұ­ран­шылдық идеяны» жандандырмау үшін әзербайжандардан, татарлардан және басқа түркі халықтарының саяси ұйым­дары мен легиондарын бір-бірінен алшақ ұстауға нұсқау берілді.

1924 жылы Кеңес өкіметі бұрынғы Ресей империясы құрамындағы қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, тәжік халық­тары мекендеген жерлердің шекарасын анықтап, бес республикаға бөлді. Сөй­тіп Түркістан біртұтас мемлекеттік бірлестік болудан қалды. Алайда бұл бөлшектеуді Еуропадағы түркі эмигрант­тары заңды құбылыс деп санаған жоқ. Олар Түркістанның азаттығы мен бірлігі жолындағы күресін жалғастыра берді. Түркістандық эмигранттардың осы ар­ман-тілегін фашистік Германияның билеу­шілері өз мақсатына пайдаланып кетті. Шығыс министрлігі Кеңес Ода­ғы жеңілген соң «Московияның» төңі­регінде «санитарлық кордон» құруды жос­парлады, бұл кордон Герман империя­сына бағынышты өзіндік басқармасы бар Украинаны, Белоруссияны, Балтық мемлекеттерін, Кавказ бен Орта Азияны қамтуға тиісті еді. Орта Азия қалай аталады, «Түркістан» бола ма, әлде «Үлкен Түркістан» бола ма, бәрібір, фашистерге бұл атаулардың мән-мағынасы керек емес болатын. Сондықтан Түркістан легионымен және ұлттық комитетпен ұқсастырып «Түркістан» атауын қолданған. Шығыс тарихын жақсы білетін В.Хентиг Еділ бо­йындағы түркі халықтарын назардан тыс қалдырмау үшін бұл кордонды «Шағатай ұлысы» деп атауды ұсынды. Нацистер бұл идеяларды жақтырмады, өйткені түркі халықтарының бірлігі туралы ойлар нәсілшілдік идеологиясына кереғар еді. Алайда фашистердің әртүрлі топтарының арасындағы пікір айырмашылығы дау-талас тудырған жоқ, өйткені шалғайда жатқан Түркістанды қарудың күшімен басып алуға бағыт­тал­ған арнаулы жоспар жасалмаған бо­латын. Фашистік билеушілердің не­гізгі назары майдан шебіне жақын жат­қан Кавказ бен Қырымға ауды, ал Түр­кістанның болашағы туралы шұғыл ше­шім қабылдау қажет болмай қалды. Сон­дықтан фашистік билік «Үлкен Түркіс­тан» комиссариатын құру идеясын нақты мақсат ретінде емес, үгіт-насихат құралы ретінде пайдаланды.

Германияның Сыртқы істер ми­нис­тр­лігі, Шығыс министрлігі, Қару­лы күш­­тердің Бас штабы, тағы бас­қа ме­ке­ме­лер құжаттарының барлы­ғын­да не­гізінен «Түркістан» атауы қол­да­­ны­­лады. «Үлкен Түркістан» (Gross­tur­kes­tan) атауын біз үгіт-насихат жұ­мы­­­­­сының тиімділігін күшейтуге ба­ғыт­­­­тал­ған «Басып алынған шығыс аймақ­тар­дағы аграрлық, діни және ұлт­тық мә­се­лелер» деп аталған құжаттан ғана кез­дестірдік. Осы құжаттың үшінші бөлі­мінде Германияның ұлттық саяса­тын насихаттауға қатысты мынадай нұс­қаулар берілген: «Ресейге, соған сәй­­­­кес Кеңес Одағына бағындырылған орыс емес халықтарға қатысты алғанда им­­пе­риялық министрдің 1941 жылы 18 қа­рашада баспасөз өкілдерін қабылдау­да сөйлеген сөзінде баяндалған «жеке-жеке даму принциптері» қолданыла­ды. Халықтардың әртүрлі топтарына қа­тысты бұл принциптердің орындалу әдістері әртүрлі болуға тиісті, ол әдіс­тер осы халықтардың орыстар үшін қан­­шалықты маңызды екеніне, олардың Гер­­манияға және оның Шығыстағы жаңа тәр­тібіне қалай қарайтындығына орай анық­талады. … Большевиктік би­лік аясын­да әлі де қалып отырған ең ма­­ңызды этникалық топтарға немістік үгіт-насихат ықпалын күшейту қажет. Сон­­дықтан бұл халықтар үшін мына­дай әре­кетті іске асырған тиімді. …Майдан­ға жа­қын жердегі халықтарға (Кавказ және түркі халықтары) тәуелсіздік ту­ралы уәде береміз. Қазіргі сәтте пан­­­т­ұран­шылдықты қолдау тиімді болмай­ды. Ең дұрысы – бір жағынан, ұлттық және діни айыр­ма­шылықтарына қарамас­тан бүкіл Кав­­каз халықтарын біріктіру; екін­­ші жа­ғынан, Үлкен Түркістанның халық­та­­рын, атап айтқанда, өзбектерді, тәжік­терді, түрікмендерді, қазақтар­ды және тау қырғыздарын Шығыстағы екін­ші бір­лестік ретінде қарау. Оларға баш­құрт­тар мен Еділ татарларын қоспау ке­­рек, оларға айрықша қорғалатын ха­лық­тар ретінде орыстар мекендеген жер­­лер шегінде облыстық автономия бе­ріледі». Демек, эмигранттар, легионер­лер және олардың Түркістанның тәуел­сіздігі туралы арман-тілектері нацистік Германияның билеушілері үшін ең бас­ты жау – Кеңес Одағын әлсіретудің құ­ралы ғана болды. Алайда нацистердің үгіт-насихаттық айла-тәсілдері Кеңес өкі­метіне түркістандық эмигранттар­ды Ота­нын сатты деп айыптауға мүмкіндік бер­ді, мұның өзі жат жерде халқының азат­тығы үшін күресіп, қаза тапқан не­месе Отанынан мүлде аластатылып пұ­шайман болған түркістандық эмиг­ранттардың тағдырын ауырлата түсті.

Гүлжаухар Көкебаева, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының бөлім меңгерушісі

egemen.kz