Қазақ журналистикасының тарихы қақында

Кез-келген елдің журналистикасы қоғамның даму заңдылықтарына тәуелді белгілі бір заңдар бойынша дамиды. Журналистика-бұл маңызды әлеуметтік институттардың бірі, онсыз қоғамның қандай негізде құрылғанына және жұмыс істейтініне қарамастан, оның қалыпты жұмыс істеуін елестету мүмкін емес.

Қоғамдық қарым-қатынас нысаны ретіндегі журналистік қызметтің арғы формалары ежелгі уақытта пайда болған. Ақпарат алмасу қажеттілігі адам тіршілігінің ажырамас бөлігі болды. Ақпараттық байланыс адамдарға, әсіресе қоғамдық пікір саласына әсер етудің күшті факторына айналды, ол адамзат қоғамдастықтарының өміріндегі басты рухани және ұйымдастырушылық күшке айналды. Қазақ халқының мәдениеті өткен дәуірлердің мәдениетімен, оның ең жақсы дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарымен тікелей сабақтастыққа ие. Халық ауыз әдебиеті ақпаратты жинақтау, өңдеу, беру және тарату тәсіліне айналды.

19 ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда патриархалдық-феодалдық қатынастардың ыдырауы, капиталистік қатынастардың дамуы қоғамдық пікірдің дамуына елеулі ықпал етті. Қазақ ағартушылары Шоқан Уәлиханов (1835-1865), Ыбырай Алтынсарин (1841-1889), Абай Құнанбаев (1845-1904) ұлттық журналистиканың негізін қалаушылар, оның алғашқы талантты шеберлері, халық арманының шынайы мінберлері болды. Қазақ қоғамының алдыңғы қатарлы зиялыларының ағартушылық қызметі ұлттық бірегейліктің қалыптасу факторы болды.

Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталу кезеңі Ресейде жүргізіліп жатқан реформалармен тұспа-тұс келді. Қазақстан жерлері Ресей империясының мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Патшалық ассимиляция саясатын сәтті жүргізу үшін пайдалы қазбаларды, этнографияны, жергілікті тұрғындардың ішкі әлеуметтік-саяси, экономикалық өмірін зерттеуге қызығушылық танытты. Мерзімді баспасөз патшалық Ресейдің мүдделерін білдіруге шақырылды. 1870 жылдан бастап қырық сегіз жыл бойы Ташкентте Түркістан генерал – губернаторлығының ресми органы – «Туркестанские ведомости» газеті шығып тұрды. Бұл газеттің мақсаты – Түркістан генерал-губернаторы К. П. фон Кауфманның ұсынысы бойынша өңірді зерттеу болды. Бұл жағдайда негізгі тақырып үстем билікті бекіту болса да, газет журналистика құрылымының екі саласының белсенді бірігуінің мысалы болды. Газет өзінің алдына қойылған идеологиялық және насихаттық функцияларды орындай отырып, сонымен қоса Қазақстанның мерзімді баспасөзінің бұқаралық ақпарат құралы ретінде тікелей қалыптасуына негіз қалады.

1870-1882 жылдар аралығында шыққан «Түркістан уалаятының газеті» алғашқы қазақ тілді газет болды. Бұл басылым «Туркестанские ведомости» газетіне қосымша болды және аптасына төрт рет шығарылды. Екі шығарылымы қазақ тілінде, екеуі – өзбек тілінде шыққан. Журналистиканың ана тілінде пайда болуы, елдің мәдени мұрасындағы маңызды кезең екені сөзсіз. Газет патшалықтың мүддесін білдіруге арналғанымен, оның беттерінде қазақ қоғамының әлеуметтік – саяси мәселелері туралы, Қазақстанның байырғы тұрғындарының әдебиеті мен өнері туралы мақалалар, хат-хабарлар көптеп шығып тұрған. Бұл дәстүрді 1888-1902 жылдары Орынбордан шығып тұрған «Ақмола облыстық ведомостарына» қосымша – «Дала уәлаятының газеті» жалғастырды. Орыс тілінде «Киргизская степная газета» деген атпен шыққан. Түрлі жылдары И. Козлов, К. Михайлов, Г. Абаза редакторлары болған. Қазақ тіліндегі қосымшаны генерал-губернатор кеңсесінің аға аудармашысы Е.Аблайханов пен Д. Сұлтанғазин редакциялаған. Ресми бөлімде патша үкіметінің, жергілікті басшылықтың өкімдері, жарлықтары жарияланса, бейресми бөлімде қазақтардың ішкі өмірі туралы мақалалар, ақпараттық жазбалар ұсынылған. Көптеген материалдар жазушылардың, ақындардың әдеби шығармаларына арналды. Қазақтың көрнекті ақындары мен ағартушылары, публицистер А.Диваев, М.Ж. Көпеев, Қ.Бабажанов және басқалар алғаш рет осы газет бетінде басылған.

1879 жылы Орынборда облыстық басқарманың газет үстелі құрылып, оның ресми органы шыға бастады. Осы газетке қазақ тіліндегі қосымша ретінде 1895 жылдан бастап 15 жыл бойы «Торғай» газеті шығып тұрды.

19 ғасырдың екінші жартысында Ресей азаттық қозғалысының өрлеуі Батыс Сібір мен Қазақстанға жаппай сипат алған жер аударылған революционерлер ағынының ұлғаюына алып келді. Белгілі бір дәрежеде бұл дала өлкесіндегі қоғамдық – саяси өмірдің дамуына себепші болған тарихи фактор болды. Солардың бастамасымен Верныйда, Семейде, Омбыда көпшілік кітапханалар ашылып, жер аударудың басты орталықтарында – Ақмола және Семей облыстарында ғылыми қоғамдар құрылды, ағартушылық дамыды, өлкеде мерзімді баспасөздің қалыптасуына әсер етті. Народоволеңтер Омбыда «Степной край» газетін құрған. Олардың қазақ тақырыбындағы материалдары ресейлік «Восточное обозрение», «Астраханский вестник» басылымдарында басылып тұрған.

Революциялық қозғалыстың өрлеуі, Қазақстанның көптеген қалаларында Ресей социал-демократтық жұмысшы партиясы топтарының құрылуы баспа үгіт-насихатының едәуір күшеюімен қатар жүрді. 1905 жылы қыркүйекте өңірдің әкімшілік орталықтарының бірі Ташкентте заңсыз большевиктік «Рабочий» газеті шығып тұрған. Оңтүстік аудандарда РСДРП-ның Ташкент тобының «Рабочий и солдатский листок» және «Правда» (1906) заңсыз газеттері таратылған. «Красный Урал», «Коммунар», «Мир труда», «Степная правда» газеттері және басқа да қазақстандық большевиктік баспасөздің алғашқы басылымдары өңірдің партия ұйымына жауапты насихатшылар мен үгітшілерге айналады. Қазақстанда мұндай басылым 1907 жылдың қаңтарынан сәуір айына дейін Орынбор қаласында татар тілінде шыққан большевиктердің заңды «Урал» газеті болды және оның беттерінде М.Дулатовтың жарқын материалдары жарияланып тұрған. Жалпы газеттің 31 саны жарық көрген, редакторы талантты публицист Хусаин Ямашев болған. «Урал» газетімен қатар 1907 жылы Троицкіде Хайм Шумлих Сосновскийдің басшылығымен тәуелсіз қазақ газеті «Қазақ газетін» басып шығаруға талпыныс жасаған және Петербургте татар тілінде шығатын «Ульфат» газетіне қосымша ретінде «Серке» газеті шығарылған. Редакторы Х.Ибраимов болған. Қызметінің қысқа мерзіміне қарамастан және алғашқы материалдарда революциялық бағыт көрінгенімен, бұл газеттердің пайда болуы қазақ зиялыларының саяси белсенділігі туралы куәландырады. Қазақстандағы партиялық идеологиялық баспасөздің қалыптасуында 1907 жылы шыққан «Трудовая жизнь» заңды апталығы – бұл Қазақстандағы алғашқы кәсіподақ газеті, оның төрт саны Семейде шыққан және алғашқы үш саны Петропавлда шыққан, алғашқы заңды күнделікті «Степная жизнь» газеттері ерекше орын алады.

Қазақтың тұңғыш қоғамдық-саяси “Айқап” журналы Қазақ журналистикасы тарихының жаңа парағын ашты. Ол Троицкіде 1911 жылдан 1915 жылға дейін жарық көрді. Баспагері мен редакторы талантты журналист және педагог М.Сералин болды. К.Кемеңгеров осы журналда тұңғыш рет жариялана бастады. С.Торайғыров, С.Сейфуллин, С.Көбеев, С.Дөнентаев, Б.Майлин, М.Жолдыбаев, Ж.Сейдалин, Б.Бекжанов және басқалар журналдың публицистері мен корреспонденттері болды. Қазақтың қоғамдық ой-өрісін, әдебиеті мен ағартушылық дәстүріне негізделген публицистикасын дамытуда журналдың рөлі өте зор. Журнал қазақ депутаттарының мұсылман фракцияларының жұмысына қатысуының толық тарихын ұсынды, Мемлекеттік Думаның жұмысын қамтыды, патша үкіметінің озбырлығы, ішкі және сыртқы саясат туралы мақалалар жариялады. Журналда Қазақстанның түкпір-түкпірінен материалдар жарияланды. А.Галимов 1911-1912 жылдары, С.Торайғыров 1913-1914 жылдары журналдың жауапты хатшылары болған. Сондай-ақ, қазақ демократиялық баспасөзінің пайда болуында «Қазақстан» газеті айтарлықтай үлкен рөл атқарды. Ол 1911 жылдың наурызынан бастап жарық көрген. 4 саны шыққаннан кейін редакция материалдық себептерге байланысты газет шығаруды тоқтата тұруға мәжбүр болған. 1913 жылдың қаңтарында басылым қайта жалғасып, 1913 жылдың маусымына дейін шығып тұрған. Газет алдымен Ордада, содан кейін Оралда шығып тұрған және сонымен бірге ол да прогрессивті интеллигенцияның органы болған. Оны Е.Буйрин редакциялаған. Газеттің бағытын жалпы демократиялық және ағартушылық деп сипаттауға болады. Ғ.Қарашев, Б.Қаратаев, С.Меңдешев газеттің авторлары мен публицистері болған.

Далаға баспа сөзін әкелген саясат шын мәнінде бұқаралық ақпарат көзіне айналған баспасөз сияқты идеология мен насихаттың маңызды құралын дамытуға серпін берді. 1913-1918 жылдар аралығында Орынборда басылып шыққан «Қазақ» газеті жалпыұлттық байланыстың, халықтың қайта жаңғыруының, өзінің рөлін сезінудің рупорына айналғаны бекер емес. Редакциядағы жұмысқа ұлттық интеллигенцияның көрнекті өкілдері тартылды. Қызметін өз халқының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күреске арнаған ақын, аудармашы, лингвист, педагог А.Байтұрсынов газеттің редакторы болды. Газет Әлихан Бөкейхановтың фольклор және Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тілі мен қазақ әдебиеті туралы ғылыми зерттеулерін жариялады. Бұрын «Қазақ» газетінің айналасында біріккен либералдық интеллигенция 1917 жылдың наурыз айында Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Х. Досмұхамедов, М. Тынышпаев басшылық еткен «Алаш Орда» мемлекеттік саяси партиясын құрды.

1915 жылдан 1918 жылға дейін Уфада Б.Майлин мен Ж. Тлепбергеновтың редакциясымен «Садак» қолжазба журналы шығарылды. Оның идеялық-саяси бағыты қазақ және татар зиялыларының ұлттық сана-сезімін қалыптастыруда үлкен маңызға ие болды, әдеби тұрғыда журнал қазақ, татар ақын-жазушыларының тәрбиешісі болды.

1917-1918 жылдары жалпыұлттық бағыттағы қазақтардың демократиялық басылымдары шығарылды, олардың көбі өз уақытында байшыл, алашордашылардың идеяларын жүзеге асыратын ұлтшыл ретінде сотталды. Қазақстанның саяси, әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық өмірінің мәселелері «Сарыарқа» газеті көтерген басты тақырыптар болды. Оның беттерінде «Алаш Орда» партиясының бағдарламасы, патша үкіметінің отаршылдық саясатының қазақ халқына келтірген зияны туралы, қазақтар мен қоныс аударушы орыс шаруаларының өзара қарым-қатынастары туралы материалдар басылған. «Ұран» газетінің беттерінде Ш.Құдайбердіұлының философиялық және тарихи еңбектері, А. Байтұрсынов пен М. Дулатовтың публицистикасы жарияланып, оның әйгілі «Оян, қазақ» мақаласы жарық көрген. Газет жер, отырықшылық, ұлт мәселесі, Кеңес үкіметі туралы мәселелерді көтеріп, сонымен қоса «Алаш Орда» партиясының қызметіне де көп көңіл бөлген.

Қазақ жастар баспасының қарлығашы, қазақ жастарының органы «Жас Азамат» (1918-1919жж.) газеті болды. Оның редакторы және жетекшісі публицист Қ.Кемеңгеров болды. Газет жастардың мәселелерін көтерді, патша үкіметінің саясаты, екі мемлекеттің шексіз билігі туралы, алдауға негізделген большевиктердің басқару тәсілдері туралы жазды.

Қоғамдық өмірде «Бірлік туы» газеті үлкен орын алды, заңгер, саясаткер және журналист М.Шоқай оның идеялық жетекшісі болды. Қазан айында газет Дутовтың белоказактарымен жабылды. Газет Түркістанды демократияландыру жолындағы автономиялық партиялардың міндеттері мен мақсаттарын оқырманға жеткізуді және Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында және қос өкімет жылдарында қазақ халқына деген әділетсіздікті көрсетуді өзінің парызы деп санады.

Торғай облысының әкімшілік орталығы Орынборда 1917 жылдың қыркүйегінде «Пролетарий» газеті шыға бастады. Оны А.А. Коростелев редакциялаған. Петропавл большевиктері 1917 жылдың қыркүйегінде «келісім партияларының халыққа қарсы саясаты» туралы жазған апталық «Заря» газетінің бірнеше нөмірін шығарады. Оны И.Д. Дубинын редакциялаған. Верный қаласында Жетісу облыстық шаруа кеңесінің органы – «Крестьянская газета» жарық көреді. Барлығы жеті нөмір шығады. көтеріліс кезінде өлтірілген А. П. Березовский газеттің редакторы болған. Ақмола революциялық «Жас қазақ» Жастар одағы 1917 жылдың күзіне қарай «Айна» журналы мен революциялық-демократиялық «Тіршілік» газетінің алғашқы нөмірлерін шығарады, оның негізін қалаушылардың бірі және идеялық жетекшісі, сол кезде Ақмола Совдеп президиумының мүшесі болған көрнекті қазақ жазушысы С.Сейфуллин болған.

Алғашқы жергілікті ұлттық газет шыққанға дейін-ақ жетісулық «Заря Свободы» өз беттерінде Кеңес өкіметінің ең маңызды құжаттары мен бұйрықтарын жергілікті ұлттың ана тілінде жариялау үшін арнайы бөлім енгізген. Осы саясат аясында Уақытша үкімет құлатылғаннан кейін өлке жұмысшыларының де қазақ тіліндегі жалғыз баспа органы болған «Тіршілік»- пен қатар 1918 жылы Орынбордан шыққан «Қазақ мұңы» газеті де үлкен маңызға ие болды. Редакторы Нәзір Төреқұлов болған. Алматы большевиктерінің «Заря свободы» газетінің бірінші нөмірі 1918 жылы 8 наурызда, Жетісуда кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі бесінші күні жарық көреді. Оның редакторы Р. Маречек болған. Оның беттерінде Т.Бокин мен С. Ғаббасов өз материалдарын жариялаған. Әр жылдары газет әртүрлі атаулармен шыққан. Соңғысы – «Огни Алатау». 1918 жылдың маусым айында «Жетісу еңбекші халық мухбири» деген атпен Жетісуда тұңғыш большевиктік газет – облыстық ревком мен облыстық ұлттар істері жөніндегі комитеттің органы шығарыла бастады. Петропавлда 1917 ж. желтоқсанда «Известия Военно-революционного комитета», 1918 ж.Семейде – «Известия рабочих и солдатских депутатов», Орынборда – «Известия Торгайского областного комиссариата», Павлодарда – «Объединение», Өскеменде – «Голос Алтая» және басқа да газеттер жарық көрген. 1918 жылдың бірінші жартысында Қазақстанда барлығы 12 кеңестік газет шығарылды, олардың екеуі қазақ тілінде шықты. Қызметкерлердің құрамы аз болды, олардың баспасөздегі тәжірибелері де аз болатын. Олар журналист ретінде жұмыс істеу қабілеттерін жүре-бара үйренді. Алғашқы кеңестік газет қызметкерлерінің барлығы дерлік бір уақытта партия комитеттерінде, мемлекеттік мекемелерде және қоғамдық ұйымдарда әртүрлі міндеттерді атқарды.

Азамат соғысы жылдарында бірінен соң бірі жаңа газеттер пайда бола бастады. Олардың қатарында кейіннен «Яицкая правда», одан кейін «Красный Урал» болып өзгерген «Известия областного исполнительного комитета Совета крестьянских, рабочих, киргизских (казахских), красноармейских и ловецких депутатов» газеті, павлодарлық большевиктердің «Тюремный вестник» жаршысы, бөкейлік «Дұрыстық жолы», жетісулық «Вестник», «Мухбир» газеттерін жатқызуға болады. Қызыл әскерлер газеттерінің пайда болуын баспасөздің даму ерекшеліктерінің бірі деп санау керек. «Известия Киргизского комиссариата по военным делам» газеті алғашқылардың бірі болды. Азаматтық соғыстың қызған шағында Кирвоенревком құрылды. Оның алғашқы баспа органы «Ұшқын» газеті болды. 1920 жылдың қаңтарында «Казахстанская Правда» газетінің ізашары – «Известия Киргизского края» газетінің бірінші нөмірі шықты. 1920 жылы Қырғыз мемлекеттік баспасы құрылды, Қазақ телеграф агенттігінің ізашары болған Ресей телеграф агенттігінің Орынбор филиалы құрылды. Комсомол ұйымын құру барысында жастар баспасөзі құрылды. Орынборда «Красная молодёжь» – алғашқы республикалық комсомол газеті шыға бастады. Орал губерниялық комитеті «Молодой борец», Ақмолада – «Юный степняк» газеттері, Верныйда «Юный пролетарий» журналы жарық көреді. Д.Фурмановтың бастамасымен С. Шәкіржанов редакциялаған облыстық «Ұшқын» газетінің қазақ тіліндегі шығарылымы басталады. П.Бажов өскемендік «Известияның» ұйымдастырушысы және редакторы болады. Екі газет те 1919-1920 жылдардағы Қазақстандағы ең үздік газет саналған.

1921 жылы шілдеде «Известия Киргизского края» газетінің орнына «Степная правда» газетінің алғашқы саны жарық көрді. Сол жылдың қараша айында «Еңбек туы» газетінің орнына «Еңбекші қазақ» газеті шыға бастады. Оның алғашқы редколлегиясына С. Сейфуллин мен А. Сегізбаев кірген. 1920 жылдың қыркүйегінде тұңғыш республикалық «Известия Киробкома РКПб» журналы шыға бастайды. 1923 жылдың шілдесінде «Советская Киргизия» журналы шығады. 1921 жылы қыркүйекте Орынборда «Қызыл Қазақстан» журналы (кейінірек – «Қазақстан коммунисі») шыға бастайды. Партияның баспасөзге басшылығын күшейту үшін журналистерге нұсқаулық беретін, газет-журналдардың мазмұнын, баспасөздің жалпы жағдайын талдап, республикада оның даму перспективаларын айқындайтын «Наша печать» журналы құрылады. 1923 жылдың мамырында Қазақстанда 24 газет болды, оның 17-сі орыс тілінде, 6-ы қазақ тілінде, біреуі татар тілінде, сонымен қатар 8 журнал, оның ішінде біреуі қазақ тілінде шыққан. Газеттердің жазылушылары аз болды, баспаханалар қарапайым қажеттіліктерге мұқтаж болды. Қаржылық қиындықтарға байланысты «Степная правда» және «Оренбургский рабочий» газеттері біріктіріліп, 1923 жылы қарашада «Советская степь» болып шыға бастайды. Республика журналистері лениндік партияға шақырудың барысын жариялап отырды. Қазақ баспасөзінің жай-күйі туралы 1925 жылғы 2 наурыздағы қаулы нәтижесінде ұлтшыл зиялылардың «Ақ жол» газеті қайта ұйымдастырылды, Семейде «Таң» және Ташкентте «Сана» журналдарын шығару тоқтатылды. Оның орнына «Жаңа мектеп» журналы пайда болды. «Тендік» газетінің орнына «Әйел тендігі» журналы шыға бастайды. Оның редакторы болып Сара Есова тағайындалады. 1921 жылы наурызда Ташкентте Түркістан комсомолы орталық комитетінің органы «Жас Алаш» газеті шыға бастады. Оның негізін Ғани Мұратбаев қалаған және алғашқы жетекшісі болған. 1922 жылы қарашада Орынборда «Өртен» жастар газеті шыға бастады, 1923 жылдың қазанында оның орнын «Жас қазақ» журналы басты. Редакторы Е.Алдоңғоров болған. 1925 жылы өңірлік комитет мерзімді басылымдар желісін қайта қарап, берік материалдық базасы жоқ немесе басқа органдарды қайталайтын басылымдарды жабуды шешеді. Бұл газет-журналдар санының уақытша қысқаруына әкелді.

1926 жылғы ақпанда «Қазақ баспасөзінің жетекші рөлі туралы» қаулы қабылданады. Газеттерде индустрияландыру тақырыбындағы экономикалық шолулар, мақалалар мен хат-хабарлар жарияланады. 1926 жылы ауылды кеңестендірудің таптық мәнін оқырмандарға кеңінен түсіндіруге арналған «Ауыл тілі» газеті құрылады. Онда С.Сейфуллин, І. Жансүгіров, С. Мұқанов, Б. Майлин, Ж. Сыздықов Қ. Әбдіқадыров, А.Сегізбаев секілді көрнекті ақындар, жазушылар мен публицистер қызмет еткен. 1928 жылдың жазында баспасөзді басқарудың төрт сатылы жүйесі енгізіледі, бұл газет желісінің өзгеруіне ықпал етті. Губерниялық және уездік газеттер негізінде аудандық және аймақтық газеттер құрылады. 1930 жылдың екінші жартысының басында біріншісі Қазақстанда 22 (әрқайсысы 10 қазақ және орыс тілінде және өзбек және ұйғыр тілдерінде), екіншісі – екеу болды. Аймақтық газеттерді басқару үшін редколлегиялар құрылды. 1931 жылы 37 жаңа газет, негізінен аудандық газеттер құрылды.

1937 жылы Қазақстанда 345 газет шығарылды, 307 радио торабы және 57 мың радио нүкте болды. 1937 жылдың екінші жартысында қазақстандық газеттердің басты тақырыбы КСРО Жоғарғы Кеңесіне алғашқы бүкілхалықтық сайлауды дайындау және өткізу болды. 1938 жылғы сәуірде республиканың Жоғарғы Кеңесіне сайлауға дайындық басталды. Бұл кезеңдегі негізгі жанр очерк, әсіресе портреттік очерк болды. Баспасөз қызметінің жалпы бағытында жетекші орынды «Социалистік Қазақстан» және «Казахстанская правда» иеленді. 1939-1940 жылдары баспа және радио ВДНХ-ға қатысу құқығы үшін жарыстың таралуына ықпал етті. Бұл құқық үшін газет редакциялары да күресті. 1939 жылғы көрмеде Қазақстанның 16 газеті ұсынылды. Көп тиражды «Социалистік Пахта-Арал» газеті екінші дәрежелі диплом мен сыйлыққа ие болды. Қазақстан Жазушылар одағының органдары «Әдебиет майданы» және «Литературный Казахстан» шығармашылық жастарға деген назарын арттырды. 1940 жылдың соңына қарай Қазақстанда 336 газет, оның ішінде көп тираждысы бар, жалпы бір жолғы таралымы 1019 мың дана, оның ішінде 152-сі – қазақ тілінде бір жолғы таралымы 438 мың дана жарық көрді. Баспасөздің басшы қызметкерлерінің жалпы білімі және кәсіби дайындығы жақсарды.

Ұлы Отан соғысы жылдарында баспасөз бен радио хабарларын таратудың негізгі тақырыбы – барлық күштерді жауға қарсы күреске жұмылдыру, әскери жағдайда бұқараның партиялық басшылығына қолдау көрсетуі болды. 1941 жылғы 24 маусымда Кеңестік ақпараттық бюро құрылды. Соғыс аяқталғанға дейін оның хабарлары баспасөзде жарияланып, радио арқылы таратылды. Баспа жүйесі өзгерді. Қағаз бен қаражаттың жетіспеушілігіне байланысты басылымдар саны, олардың таралымдары мен көлемі уақытша қысқарды. Республикалық газеттерден тек «Социалистік Қазақстан» және «Казахстанская правда» ғана қалады. Журналдар саны да қысқарады. Соғыс жылдарында 10 майдандық, 10-нан астам дивизиялық газеттер, олардың екеуі 8-ші гвардиялық дивизияның «Отан үшін» газеті және 105-ші кавалериялық дивизияның «Қызыл Семсер» газеті қазақ тілінде шыға бастайды. Бұдан басқа қазақ тілінде «Қызыләскер ақиқаты», Жауды жоюға», «Жауға қарсы аттан», «Майдан ақиқаты», «Отан намысы үшін», «Отан күзетінде», «Қызыл Армия», «Суворовшы», «Совет жауынгері», «Сталин туы», «Отан үшін ұрысқа», «Дабыл» газеттері шығады. Майдан газеттерінің редакцияларында жұмыс істеу үшін Қазақстанның үздік қазақ журналисттері мен зиялы қауым өкілдері жолданды, олар редакторлар мен әскери тілшілер болды. Олардың арасында Кеңес Одағының Батыры М.Ғабдуллин, С. Бәйішев, И. Нұрғалиев, П. Кузнецов, Б. Бұлқышев, Қ. Бекхожин, Б. Момышұлы, С. Бейсембаев, О. Малыбаев және басқалары бар.

Елуінші жылдары Қазақстанның барлық облыстық, содан кейін аудандық газеттерін екі жолақтыдан төрт жолақты форматқа көшіру аяқталды. Облыстық және көптеген аудандық газеттердің таралымы, барлық басылымдардағы газеттер мен журналдардың лимиті артты. 1953 жылы республикада 260-тан астам газет-журнал жарық көрді, 1958 жылы 13 республикалық, 33 облыстық, 11 қалалық және 206 аудандық газеттер, ондаған журналдар мен үгітші дәптерлері шыға бастады. 1955 жылы «Қазақ әдебиеті» республикалық әдеби газеті шыға бастады, 1956 жылдың наурыз айында қазақ және орыс тілдерінде «Ара» сатиралық журналының алғашқы саны жарық көрді. Егер соғысқа дейін Қазақстанда 16 мыңнан астам жұмысшы және ауылдық тілшілер болса, елуінші жылдардың екінші жартысында олардың саны 60 мыңнан асты. 1957 жылы маусымда Алматыда Қазақстанның жұмысшы және ауылдық тілшілерінің екінші съезі өтті. Баспасөз беттерінде социалистік жарысқа арналған мақалалар, очерктер, жазбалар, хат-хабарлар жарияланды. Сталин қайтыс болғаннан кейін саяси көшбасшылық үшін күрес және Н. Хрущевтің билікке келуі газеттердің мазмұнына әсер етті. Газет беттерінде «тұлғаға табыну» және репрессия тақырыбы пайда болды. Осы жылдары республикалық және жергілікті телевизия өз жұмысын бастады. Баспа мен радио жұмыстың жаңа түрлерін игере бастады. КСРО Журналистер одағы құрылып, Қазақстан журналистерінің бірінші съезі өтті. Осы кезеңдегі Қазақстан журналистикасы бұқаралық ақпарат құралдары мен насихаттаудың қалыптасқан жүйесі ретінде әрекет етеді.

Қазақстанда алғашқы радиостанциялар 1923 жылы пайда болды. Олардың бір бөлігі қалпына келтірілді, бір бөлігі Ресейдің орталық аймақтарынан көшірілді. 1929 жылдың мамыр айында Үкімет Қызылордадан Алматыға көшкен кезде онда бір ғана радио торабы жұмыс істеді, ал республика бойынша олардың жалпы қуаты 15 киловатт болатын үш-ақ радио торабы болды. 1931 жылдың басында Алматыда кең тарататын радиостанция құрылыстарының құрылысы аяқталды, ал сол жылдың маусым айында республикада 84 радио торап және 12 мыңнан астам радионүкте жұмыс істеді. Соғыстан кейін хабар тарату станцияларының қуаты едәуір артты. Алпысыншы жылдардың соңына қарай төрт республикалық және 16 облыстық радио алты тілде хабар таратты.

Елуінші жылдардың екінші жартысында Қазақ телевизиясы ашылды. Алғаш рет қазақстандық үш телевизиялық студияның – Алматы, Қарағанды және Өскемен студияларының шақырулары эфирде 1958 жылы үн қатты. Он жылдан кейін 15 телевизия студиясы және 35 ретранслятор жұмыс істеді. Қазақстан журналистері жаңа технологияларды игере бастады. Қазақ телевизиясында «Қазақтелефильм» арнайы шығармашылық бірлестігі құрылды.

1985 жылы КСРО-да қайта құру саясаты жарияланғаннан кейін қоғам дамуындағы, оның ішінде журналистика саласындағы өтпелі кезең басталды. Бұл цензура мен қатаң идеологиялық бақылаудың біртіндеп жойылуына, жариялылықтың дамуына, журналистік қызмет еркіндігінің кеңеюіне және тәуелсіз БАҚ-тың қалыптасуына әкелді. Қазақстандық журналистикада бұл үдерістер, біріншіден, ресейлік журналистикадан кейін, екіншіден, ресейлік журналистикаға қарағанда баяу жүргенін атап өткен жөн. Газет беттерінде экономиканы басқарудағы өзгерістер туралы, тоқырау кезеңін сынау, реформалар барысын жариялау сынды материалдар пайда болды. Отандық тарихтың ақтаңдақтарын БАҚ-та жариялау және Алаш қозғалысының қайраткерлері мен қуғын-сүргінге ұшыраған қазақ зиялыларын ресми ақтау басты жетістіктердің бірі болды. Бұл ретте БАҚ саясиландыру әлі де сақталды.

Қазақстанның КОКП және КП қызметінің тоқтатылуымен және 1990 жылы Қазақстанның Мемлекеттік Егемендігі туралы Декларацияның қабылдануымен қазақстандық БАҚ жалпыға ортақ мемлекеттіліктің саяси үрдістеріне тәуелділігінен түпкілікті бас тарта алды. Алғашқы тәуелсіз газеттер, радио және телеарналар пайда болды. БАҚ мемлекеттік және коммерциялық болып бөлінді. Электрондық БАҚ тарату форматы өзгерді, жаңа айдарлар пайда болды, материалдардың тақырыбы өзгерді. Бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдық өмірдің демократиялық өзгерістерінде маңызды рөл атқара бастады, қоғамның саяси, әлеуметтік-экономикалық өміріне қатысуы үшін партиялар мен қозғалыстардың мінберіне айналды. БАҚ қызметіне деген көзқарастың өзгеруімен Қазақстан журналистикасындағы атқарушы функциялардың басымдықтары да өзгерді, олар мемлекетті жалпыға бірдей демократияландыру шеңберінде ақпараттық және бақылау тұрғысынан неғұрлым айқын көріне түсті.

Автор: Айнұр Жұмағазина

e-history.kz