Түзу дін – ұлттық рухтың тірегі. Тіл мен дін ұлт болмысының рухани күретамыры. Демек, ұлт мәдениетінің басты құндылықтары. Большевиктер билігі ұлтты зиялыларынан ажыратып, халықты діні мен тілінен айыруды мақсат етті (дін мен тілдің қыспақ көруі патшалық Ресей заманынан бастау алғандығы да оқырманға мәлім). Кеңестік тоталитарлық қоғам тұсында халықты «құдайсыз» кейіпке түсіру үшін арнайы шаралардың қарқынды жүргізілгені белгілі. Төл дүниелерді жою арқылы ұлттың тамырына балта шабылды.
Міржақып Дулатов 1921 жылы «Ақжол» газетінде жарияланған мақаласында: «Ескі һүкімет орыс тілі тек мемлекет тілі болумен де көңілі көншімей, «бұратаналардың» тілін, дінін, азаттығын жоғалту саясатын бірте-бірте жүргізе бастаған еді.
Миссиялар ашты. Миссионерлерді шығарды. Түрік қауымдары қолданып келе жатқан ғараб алфавитін жоғалтып, оның орнына орыс жазуымен Інжіл, Богослов, Пластыр секілді христиан дінінің кітаптарын қазақша, ноғайша һәм басқа тілдерде басып шығарып, халық арасына тарататын болды…
Орыстан басқа жұрттар мекемелерге өз тілінде арыз жазуға, аузекі мұңын шағуға болмайтын еді. Мәселен, судьяның өзі де һәм жауапкердің бәрі де қазақ болса да, «закон бойынша» қазақ судья қазақтардан переводчик арқылы орысша жауап алатын еді.
1909 жылы Дала уалайатының генерал-губернаторы Шмидт Ақмола, семей облыстарында орыстың тілін білмеген, хатын танымаған қазақ болыс бола алмайды деген жарлық шығарып еді. 1913 жылы Ташкент семинариясының директоры, миссионер Остроумов бір учительге «қазақша әліппе жазасың, бірақ оның ішінде «Алла» деген сөз болмасын, «Құдай, патшаны сақта» деген өлең қалмасын» деп бұйырған еді» – деп жазған еді [1. 24-б.]. Ұлт қашанда өз мемлекетінің иесі болған. Ойшылдарымыз ұрпақтың мемлекетті қорғай білу қабілетіне ерекше назар аударған. Ал, патша заманында ұлттық мүддені қорғаудың жалғыз қана жолы, халықтың тарихи санасын сақтап қалу, ұлтты және азаматтық бірегейлікті нығайту болғандығы белгілі. Бұдан басқаның барлығын сол кездегі саясат қасақана жоғалтып жіберген. Осы бір тарих шындығы Мағжан Жұмабаев өлеңдерінде айтылды:
Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың
Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың…
Алтын Күннен бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың![2. 59-б.].
Ұлттың төл мәдениеті пен түзу діні сақталған жерде зиялылардың дұрыс өсіп жетілетіндігін тарих дәлелдеді. Сол кезеңдегі қазақ қоғамындағы діни адамдар елдің бірлігімен қатар, ұлттық бірегейлікті, қоғамның рухани тереңдігін сақтап отыруда үлкен еңбек сіңірген-ді. Нәтижесінде, бабаларымыз шамасы келгенше ұлттық мүддеге қорған болып, сақтап қалды.
Патша заманындағы қазақ байлары отаршыл саясаттың қарқынды пәрменіне қарамастан елдің территориясын сақтап қалуға деген ұмтылысымен ерекше көзге түседі. Патша билігіндегі қызметін пайдалана отырып, жерді пайдалануда оны ел мүддесіне шешуді көздегендігі бүгін белгілі болуда. Сонымен қатар, ұлттың тарихи санасын, бірегейлікті сақтауда дәстүрлі қазақ қоғамындағы діни институттың қызметін сақтап қалуға ұмтылғандығын да түсіну қиын емес. Яғни, қазақтың кейбір ауқатты адамдары қазақ қоғамындағы дін мен діни адамдардың рөлін күшейту арқылы, ел мүддесіне қызмет ететін зиялылардың жаңа буынының қалыптасуына қызмет еткен. Мәшһүр Жүсіп Көпеев өзінің «Сахабалар тарихы, қазақ қажылары» атты зерттеуінде, сол замандағы қазақтың байлары мен діни адамдарын жазған еді. «Біздің бұл құлақ естіген жерде Уақ Нұркен байдан бұрын қажыға барған кісі жоқ. – деп жазады ойшыл, – Ол кісі Семей қаласы, Аягөз, Піспек, Тоқпақ, Алматы, Әулиеата, Ташкент, Бұхар жолымен төрт жыл жүріп, аман-есен барып келген…
Сол Нұркеннен соң қажыға Күлік Самай сопы мен Баян қаласынан дуан аузы алғаш ашылғанда, указ болған Байжан хазірет екеуі кетіп, екеуі де сол жақта өлген. Осыны жазып отырған Мәшһүр Жүсіп – солар кеткен жылы туған бала. Осы күні алпыс бесте, өмір бойы жұмысы, қағазға салғаны – шимай кесте.
Бұлардан соң үшінші қажыға барған кісілер. Тобықты Құнанбай, Айдабол Қишыл, Қыстаубай; Малай, Жәдігерден – Егізек Жанайдар батыр.
Аққұм Қосқопадан – Төртуыл Шекшек қажы, Есіл бойындағы Қыпшақтан Шонтыбай, Батырқожа. Сілеті бойындағы Қыпшақтан Құрманбаласы Хасен қажы; Мамбет, Тоқадан – Ізден, Сазан ұрпағынан – Мұхаммедсәлім қажы, Егізек, Жанайдармен бірге барған Сұлтан қожа, Қыпшақ – Қыстаубаймен бірге барған Жәмек қожа, Файзолла ишан. Құнанбай қажымен бірге барған Алтай Ешмұхамед қажы, Алдажұман шөбересі, Бәсентин Апай, Бөрі – Құдияр қажы. Бұларды қалдырмай жазып жатқаным: тірі қайтып келгендерінің бәріне де жолығып, сөйлесіп, мән-жайына әбден қанық болғанымды түсіндіру үшін. Көкшетаулық Атығайдан Қожахмет қажы бар, Кіші жүзден Нұрпейіс хазірет, Досжан халфе. Бұлардың қажыға барған жылы – 1872 жыл.
Орта жүзден жиырма кісі болыпты. Кіші жүзден табандаған жүз кісі болыпты. Мұнан бұрын қазақ бүйтіп бас қосып, қажыға бармаған екен» [3.249-б.]. Осы деректер патша заманында да қазақ байлары мен діни адамдарының елдің болашағына парасат биігінен қарағандығын дәлел дейді. Абайдың әкесі Құнанбайдың есімін атасақ, міндетті түрде оның айналасындағы көзі ашық адамдардың тағылымы еске түседі. Ал діни адамдардың тағылымы дегенде сол кезде мешіт ұстап, халыққа білім берген хазреттерден айналып өту мүмкін емес. Бұған бір қана мысал, сол кезде өмір сүрген Досжан хазрет мектебінен мыңнан астам шәкірт білім алса, олардың соңғы буыны Құдайберген, Ахмет Жұбанов сынды ұлт зиялылары болған.
Ислам діні қазақ даласына өзінің тамырын жайғаннан бастап ұлттың болмысы мен мәдениетінің жаңа деңгейге көтерілуіне ықпал етіп отырған. Жаңа қалалар пайда болды, ғылым мен білім түрлері, ірі ойшыл адамдардың қатары қалыптасты. Ел мен атамекен жерді жаудан қорғауда, оған адал қызмет ететін зиялылар дәстүрі үлкен әлеуметтік институттарға айналды. Осының барлығын сырттай да, іштей де зерттеген патша үкіметі, ұлттың ділі мен мәдениетін қатар өшіруге бағытталған неше түрлі амалдарды іске асырып отырған. Озбыр саясаттан «ұлт жойылу үшін оның құндылықтары жойылуы қажет деген ұстаным» анық көрінеді. Ал құндылықтарды жою өз кезегінде ұрпақтың рухын әлсіретуден басталмақ. Рух, дін мен діл бір-біріне қайшы келген жағдайда, осы бір құндылықтардан қоғам өз іргесін аулақ салғанда ұлттың рухы әлсірейді. Қазақ зиялылары бұл мәселені терең білгендіктен елге ие болып, халықты адасудан сақтау үшін жанталасқан. Патша заманында қазақ қоғамына жанама түрде жүргізіліп отырған миссионерлік саясатпен қатар, тарихтан келе жатқан діни тұлғалар мектебіне өздері тағайындаған дін өкілдерін қою негізінде үлкен саясат жатыр. Бұның барлығының түптеп келгенде жерді отарлаудың елді отарлаудан, ал елді отарлаудағы саясаттың сананы отарлауға бағытталатындығын көру қиын емес. Бұл мәселе қашанда ұлттың тағдырын шешетін мәселе ретінде, 1905 жылы қазақ зиялыларының бастамасымен патша үкіметіне жолданған петицияда көтерілген болатын. «Орыстандыру саясатының салдарынан қазақтар, соңғы кезде өздерінің діни-рухани тұрғыдағы істерінен қағажу көргені сонша, әкімшіліктің рұқсатынсыз бір қадам да жасай алмайтын болды – делінген петицияда, – мешіт салуға, мұсылман мектептерін ашуға, қажылыққа баруға және басқаларға рұқсат беру не бермеу құқы заң бойынша тек әкімшілікке берілген…
Халықтың мүдделерімен де, оның тарихи құқымен де есептеспей, тек жалғыз орыстандыру саясатын көздеген жергілікті әкімшілік бұл саясаттың жолында тұрғанның бәрін құртуға ұмтылады. Қазақ даласы басып алынбағанын, оның Россия қарамағына өз еркімен кіргенін әкімшілік мүлдем назардан шығарып алды. Қазақтар орыс бодандығын ішкі істеріне қол сұғушылық болады деп емес, сыртқы жаудан қорғауға көмектеседі деп қабылдаған еді: сондықтан да мемлекеттің діни істер саласына күш көрсетуін қазақтар өздерінің сенімдеріне деген ашық қол сұғушылық ретінде таныды. Сонымен қатар үкіметтің жалпы әрекеттеріне, соның ішінде олар ашып жатқан мектептерге сенбеушілікпен қарайды»[4. 4-5 б.].
Әл-Фараби жазғандай, дін дегніміз жаратылыс иесінің адамзат баласына салып берген тура жолы. Осы тура жолмен жүруде кез – келген ұлт, ұрпақ оны таза ұстауы тиіс. Бұны ұрпақтан ұрпаққа жүктеліп отыратын міндеттің бірі десе де болады. Дінді таза ұстау дегеніміз бұл оны саясаттың құралына айналдырмай, ұрпақтың игілігіне жарата алу деген ұғыммен бір. Дін арқылы ұрпақ қоғамына қажетті игіліктерге қол жеткізуі керек. Сол себептен діннің өзі адамнан адамгершілік қасиеттерімен қатар білімді, қабілетті, еңбекті, рухани тазалықты, мемлекетіне қызмет етуді талап етеді. Алаш тұлалары діннің тарихи рөлін осы қырынан зерделеген. Көрнекті аудармашы, ғалым Халифа Алтай Ғақыпұлы «Дініміз Ислам. Бұған ешбір шәк-шүбәміз жоқ…. Екінші бір мақтаныш ететін жағдай әлемге әйгілі Хадис ғалымы Мұхаммед Исмағил (имам Бухари) және иғтикад имамы Абдулмансұр Матуриди бізден шыққан. Тағы Ибнсина, Фараби, Хожа Ахмет Иассауи, Махмуд Қашғари және Юсуф Хас Хажиб сияқты дүние бойынша машһүр ғалымдар бізден шыққан. Бір замандарда Бұхара қаласы «Бұхара шариф» делініп, Бұхара шарифте көрнекті медреселер, айбатты мешіттер болған. Ұзақ уақыт діни дәрістер беріліп, дін адамдары, ғалымдар шыққан киелі жер…. кітаптар жазылатын болған. Бүгінде де Бұхара қаласы сол сәулетті күмбездері мен зәулім мұнаралары және Түркістандағы Хазрет Хожа Ахмед Иассауидың мазары сол алтын дәуірдің мәңгілік айғағы болып, біздерге мен мұндалап, тарихымызды ескертуде» деп жазған еді[5. 3-б.]. Осы әлемдік өркениеттің бір бастауы болып табылатын тарихи жерлерден, көрнекті тұлғаларымыздың білім алғандығы тарихта да жиі айтылады. Ал бұл дәстүрдің ел өмірінде күні кешеге дейін жалғасып келгендігі анық. Кеңес өкіметі тұсында жазықсыз құрбан болған діни адамдардың барлығы да, осы ертеден келе жатқан діни мектеп өкілдерінің шәкірттері болатын. Бұны да ескеру маңызды.
Патшаның жүргізген саясатына қарсы қазақ зиялыларының барлығы да жер мәселесімен қатар, руханият мәселесіне де терең көңіл бөліп отырды. Басты мәселе ұлттың құндылықтарымен қатар, оны ұрпаққа жеткізіп отыратын руханият өкілдерінің, соның ішінде діни адамдардың феноменін зерделеу болып табылады. Мәселен қазақ хандарының есімін атасақ олармен бірге ел мүддесіне қызмет еткен діни тұлғалардың тағылымы да ерекше көзге түседі. Осының негізінде де ұлттық сананың жетіліп отыратындығы анық. Сұлтанмахмұт Трайғыров тегістей сомдап кеткендей, ойшыл әрі діни адамдардың мәдениеті қазақ қоғамының тарихи өмірінде мынадай қасиеттерімен ерекше көзге түседі. Біріншіден, қазақтың діни адамдары беделі, ақыл-парасаты арқылы елдің тұтастығына кепіл бола білді. Шыныменде солай, тәрбие мен білімнің осы діни тұлғалар тағылымы арқылы күш алуының арқасында қазақ әлемінде, «тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген кісіліктің формуласы қалыптасқан. Яғни, қазақтың ойшыл адамдарының барлығының да білімі, соның ішінде діни білімнің терең болғандығын көреміз. Қазақ зиялыларының түсінігінде елге жанашырлық, қамқорлық алдыменен осы қасиет арқылы көрінуі тиіс. Екіншіден, қазақ қоғамында зиялылар дүние-мүлікке қызықпаған. Қызметке, беделге емес, елдің абыройын бәрінен биік қойып, соны қорғауға ұмтылған. Олар үшін елдің тыныш әрі бейбіт өмірі маңызды. Сол үшін де олар әлеуметтік ортаға дұрыс өнеге көрсетуді ойлаған. Бұндай дәстүрдің қоғамның беріктігін қамтамасыз етіп отыратындығы анық.
Хандық билік күштеп жойылғаннан кейін қазақтың ойшыл, зиялы адамдарына да оңай болмағандығы анық. Себебі, ұлт еркіндігінен қол үзді. Азаттық арман болды.
Зиялылар қатары азайған қоғамда әртектіліктің орын алатындығы даусыз. Керісінше діни тұлғалары, зиялылары бар қоғамда жеке адамның пайымы, халықтың талғамы да дұрыс болады. Кісілік пайым мен халықтың әлеуметтік танымын әділеттілік, адамгершілік және нағыз шынайы білімнің өмір сүруімен, қоғамның игілігіне айналып отыруымен өлшейміз. Кешегі уақытта ұлттың рухани дүниелеріне қысым көрсетудегі мақсат қоғамның пайымын жойып жіберу болғандығын осыдан-ақ түсінуге болады. 1918 жылдың өзінде (кеңес үкіметі құрыла салысымен) діни адамдарды қуғындау шұғыл қолға алынған. Сол жылы Ақтөбе қаласындағы халықты қорғау комисариатының жасаған тізімінде, дін өкілдерінің ішінде (ислам діні бойынша) қазақ кісілер де кездеседі. Бұлардың не үшін большевиктердің қара тізіміне еніп, қуғындалғаны белгісіз, құжатта көрсетілмеген. [6. 231-п.]
Ұлттық болмыстың тұлғалануының дінмен ұштасуы немесе тарих пен мәдениет кеңістігінде оның ерекше құбылысқа ие болу себебі, ұлттың дүниетанымы мен қоғамның өзіндік санасының дұрыс қалыптасуына ықпал етуінде жатыр. Өзіндік сана дұрыс болмай, өткен мен болашақтың арасын жалғайтын дүниетанымдық тәжірибелер қоғам игілігіне айналған да емес. Қоғамға пайым керек, пайымсыз интеллектуалдық тәжірибелер өмір сүрген емес. Ал, жеке адам мен қоғамды мәдени өзгеріске қатар жетелейтін пайымның өзі, адамның танымындағы (зерде шеңберінде өмір сүретін) білім түрлерінің қалыптасуына тікелей ықпал ететін кісілік сананың негізінде қалыптасады. Патша мен кеңес қоғамының тұсында қазақ қоғамына сүліктей жабысқан керітартпа әдет түрлері, атап айтсақ сатқындық, екі жүзділік, жағымпаздық, Абай атқан қызметке таласқыштық, осы сарындағы мінезден шығатын жемқорлықтың түрлері өзіндік сананың тайыздығынан өрбіген. Қоғамның ұлттық сипаттағы өзіндік санасының әлсіреуінен қасақана жүргізілген саясатқа сеніп қалған адамдар да болды. Ал, діни тұлғалардың, соның ішінде ойшыл адамдардың даналығы мен ел мүддесі жолындағы қызметтері, соның ішінде, олардың идеялары арқылы ұлт руханиятының тереңдікті сақтап отырғандығы анық. Осы себептен 1928 жылы байлармен қоса діни адамдардың да тізімі құпия түрде жасақталған. 1928 жылдың 3 қарашада Ақтөбе округтік әкімшілік бөлімі 500 ге жуық діни қызметкерлердің тізімін жасақтаған. Соның ішінде 300-ден астам адам ишан, хазрет жіне ауыл молдалары кездеседі [7. 1-20 п.].
Ұлттық зерде (ұрпақтың ұлттық зердесі) кез-келген адамның ұлт өкілі, мемлекет азаматы ретінде мемлекет пен оның иесі ұлттың мүддесін, соның ішінде қоғамның ішкі құрылымын, мәдениетінің даму ерекшеліктерін, тұлғаланудың (ұлт ретінде қалыптасудың) заңдылықтарын терең түсінуі немесе жетік білуі болып саналады. Жоғарыда айтып өткендей, өзіндік сананың құбылысын, жалпыға ортақ рухани мәнін негіздеп отыратын кісілік қасиеттер. Ар-ұят, ар-намыс, тектілік, елдік және т.б. Қазақ руханиятында «Өлімнен ұят күшті, жаным арымның садақасы»,- деп те айтылады. Бұның барлығы, тарихи уақыттағы кісілік қасиеттер мен ұлттық рухтың сұранысына байланысты айтылса керек. Айтылған өсиеттің, рухани өнегенің негізінде кез-келген зиялы адамның өз болашағын ұлтының болашағымен ұштастыра білу бар.
Халықты бай, кедей деп бөлу, демек бөлшектеу саясаты ұлттың болашағына жасалған үлкен қиянаттың бірі деп есептейміз. «Халық жауы» атанған адамдарға қана емес, ұлты үшін де жасалған үлкен қиянат болды. Алаш зиялылары айтқандай, көшпелі тұрмыста шаруашылықпен айналысатын ел, қоғам үшін бай, кедей болып бөлінудің өзі тиымсыз. Екіншіден, діни тұлғалар дәстүрінің, зиялылардың қоғамдағы рөлі жоғары болған сайын адами құндылықтар басты орында тұрады.
Ұлт зиялыларына жабылған жала, тағылған айып түрлері бір-біріне қайшы келіп отырған. Мәселен, кеңес үкіметі діни тұлғалар шыққан ортадан, оларға қарсы куә болған адамдарды да қатар шығарды. Шын мәнінде бұлай болуы мүмкін емес. Іргелі мектебі бар рухани адамдардың да ортасының күшті болатындығы анық. Олардың өмірдегі басты принципі – қоғаммен, халықпен жұмыс жасау. Осыны ұрпақтың санасынан өшіру үшін, халықты бір-біріне қарсы қою амалдары іске асырылған. Қоғамға іріткі салу, ұрпақты бір-біріне қарсы қою саясатының мақсаты да осы.
Кеңес үкіметі патша билігі жүргізген саясаттың тікелей мұрагеріне айналды. Алдыменен, ұлттың қасиетін жоюды мақсат етті. Ұлттың рухы оның адамының қасиетінде болса, ал елге қасиет әкелетін, оны сақтап отыратын рухани адамдар болады. Олар ойшыл әрі діни білімі терең адамдар. Рухани адамдарды жоюмен қатар мешіт тұрғызылған қасиетті жерлерді де ұлттың жадынан өшіру саясаты қолға алынған. Бұл қалай жүзеге асырылды? Алдыменен ауылдардағы мешіттерге (оны ұстап отырған кісілердің көзінше) колхоздың малын қаматты (жерден киені қашыру, кісілігі мол, рухты адамдардың сағын сындыру амалдары). 1990 жылдардың басында, кеңес үкіметі тұсында қиындық көрген кісілердің бірі Сары ишан жөнінде ауылдағы үлкен кісілерден жиі еститінбіз. Сары ишанның көзі тірісінде Ақтөбе облысының Ырғыз ауданының Ыскөл деген жерінде орналасқан мешітін үкімет тартып алып, колхоздың малын байлатады. Ертесіне байланған малдың барлығы да жатқан күйі өліп қалған. Қандай қасиеттің бар екенін біле тұра, мойындағысы келмеген большевиктер ол мешітті құлатып тастайды. Осы мешіт орны әлі күнге дейін сақталған. Сары ишанның немересі Саттарберген деген кісімен сұхбаттасқан ғалымдарымыздың дерегіне сүйенсек, Сары ишанның шын есімі Қожахмет, ол кісінің халық атын атамаған. Ұрпақтарының айтуынша Сары ишан, Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауи медресесінен 1893 жылы Ақтөбе өңіріне жіберілген. Ыскөл, Сарыоба деген жерлерде мешіт-медресе салып балаларды оқытады. 1912 жылдары Ырғыз уезінің мұхтасибі болған. Байлардың малын тәркілеген жылдары бұл кісі де қуғындалады. Малдары, қолындағы құнды заттары тәркіленген. Мешіті құлатылған соң бой тасалап Нұрада, одан кейін Нөкіс қаласында тұрады. 1933 жылы елді аңсап Ақтөбеге қайтып келген. 1934 жылы Қарабұтақта қайтыс боған. Балаларының барлығы да діни білім алған, көзі ашық адамдар болған. 1937 жылы баласы Әбдіғани да қазақ зиялыларымен бірге ұсталып, атылып кеткен. 1965 жылы 19 маусымдағы облыстық соттың шешімімен ақталады [8. 233-234 бб.]. Діни адамдардың мұрағаттағы жеке бақылау істеріндегі мәліметтерге де зер салсақ, оларда халықты үкіметке айдап салып, пайдалну туралы ойдың болмағандығы көрінеді. Өкінішке орай айналасындағы ауыл адамдарына айтқан шынайы, көреген ақыл-кеңестері бұрмаланып өздеріне жала болып жабылған.
1930 жылдардан кейін ауыл мешіттері құлатылып немесе колхозға пайдаланылуға берілсе, Ақтөбе қаласындағы жалғыз мешіт жер аударылған адамдар уақытша тұратын үйге айналған. 1938 жылы «халық енді пайдаланбайды» деп Ақтөбе қалалық кеңесі, қалалық комитет шаруашылығының қарамағына өткізіп жібереді. 1938 жылдың 3 наурызында, Ақтөбе қалалық кеңесінің № 5 шешімінде, мешітті жабуға қатысты мынадай бұйрық шыққан: «Ғимаратқа күзет пен жөндеу жұмыстары жүргізілмейді, мешітте діндарлардың жетекші органы (кеңес) мен дінге қызмет етушілер жоқ, сонымен қатар қалалық кеңестің мешітті жабу әрекетіне діни қызметшілер тарапынан арыз түспегендігі діни сенімдегілердің мешіт ғимаратын, діни ғұрыптарды орындауға пайдалануға ынталарының жоқ екендігін дәйектейді.
Облыстық атқару комитеті Президиумы қаулы етеді:
4/ІІІ-33 ж. Ақтөбе қалалық кеңесінің мешіттің шаруашылыққа қолданылмайтындығын танып және оны қалалық шаруашылық комитетіне беру туралы №5 хаттама шешімін бекітеді» [9. 38-п.]. Ақтөбе қаласындағы бұл мешіт ұлттың тағдырын шешкен тарихи мәні зор дүниелердің бірі болатын. 1900 жылдары қазақтың байлары мен татар саудагерлерінің күшімен салынған. Оның құрылыс материалдарына Орынборда тұратын қазақ саудагерлері де көмектескен. Ақтөбе қаласы салынғаннан (әскери бекініс ретінде) кейін жергілікті адамдарға қалаға кіруге тиым салынады. Тек шіркеуге баратын адамдарға ғана рұқсат болған. Сол кезде қасақана жүргізіліп отырған миссионерлік саясатты тоқтату, жергілікті халықтың діни сенімі мен бостандығын қорғау үшін қазақтың байлары мен татар саудагерлері бірігіп осы мешітті тұрғызғандығы айтылады.
Ұлттың тілі мен дініне шектеу қойып, жат саясат жүргізудің нәтижесінде оның мәдениетінің де күйрейтіні анық. Кез – келген ұлттың тұлғасын сипаттайтын жүйе іштей күйреп отырумен қатар ассимиляцияға ұшырайды. Кейінгі ұрпақ ділінен толықтай қол үзеді. Өзінің өмірі мен болашағына қажет дүниелерді танудың бағдарынан көз жазып қалады. Ал ділінен қол үзген адамның қоғамының жағдайын елестету қиын емес. Осы себептен кешегі уақытта (патша мен кеңес билігі тұсында), ұлттың мәдениеті мен өзіндік санасын күйретудің ең дөрекі жолы, әдісінің пайдаланылғандығын ұмыту мүмкін емес. Осындай саясаттың салдарынан қаншама адамның тағдыры тәлкек болды. Олардың көрген бейнетін айтып жеткізу де қиын. Кеңес билігінің қазақ зиялыларынан сескенгендігі сондай, олардың барлығын жойды. 1937 жылдан кейін де дінге қарсы жұмыстар тоқтамады. Жергілікті жерлерге жоғарыдан әр түрлі тапсырмалар беріліп отырған. Соның бірі мұсылмандардың діни мерекесі Құрбан айт мерекесін атап өтуге қарсы жасалған жұмыстар болатын. Осы мерекені шектеу үшін 1938 жылдың 21-23 ақпаны аралығында, колхозшылар арасында егін егу бойынша түсіндіру жұмыстары ұйымдастырылған. Құжатта былай делінген: «Жапай дінге қарсы жұмыстарды атқаруда, колхозшыларға осы мерекенің реакциялық мәнін түсіндіре отырып, мал союды қатаң бақылау, оны болдырмау және қазақ колхозшыларын түгелдей жұмысқа шығару керек. Сонымен қатар осы күндері клубтар, кітапханалар, түрлі оқу бұрыштары үзіліссіз жұмыс жасасын. Қызыл бұрыштарда түрлі көрмелер ұйымдастырылсын, соның ішінде дінге қарсы «Құдайсыз» (Безбожник) журналының соңғы сандары қойылып, халық арасында дінге қарсы әңгімелер айтылуы тиіс. Баяндамалар оқылуы керек. 3 наурызда атқарылған жұмыстадың нәтижесі туралы, БКП қалалық комитетіне есеп берілсін»[10. 111-п.].
Әрине, ұлттың тұлғасының негізінде, оның тілі мен дінінен басқа рухани тамырлары бар. Бірақ солардың ішінде ұрпақтың ұлттық зердесі мен рухының өсуіне, берік болуына негізінен осы екеуі кепіл болған. Тіл мен дін ұлттық болмыстың түп тамыры десек, оның бойындағы күретамыр зиялылар, ұрпақты рухани тереңдігі. Осы тереңдікті өшіруде қасақана ұйымдастырылған саясат, алдыменен сананы жоғалтуға (өзгертуге) бағытталып отырды. Ал, халық аузында жиі айтылатын «дініне берік» деген сөз, осы бір тарихи уақыт орамындағы туындаған мәселелерді зерделеуден шықса керек. Дініне берік адамдар қана ұлттық қасиеттерін тани алған. Сол себептен кеңес билігі барлық құндылықтарды жоюға тырысты. Мәдени дүниелердің ізін де қалдырмауға ұмтылды. Мәселен, 1933-34 жылдары Қазақстан ОАК (Орталық атқару комитеті) жергілікті жерлерден діни ұйымдардың пайдасындағы тартып алынған дүниелер туралы мәліметтерді жиі сұратып отырған. Осыған орай жергілікті кісілердің отқа өртелмесін деген мақсатпен діни кітаптарды, ғалымдардың жазған еңбектерін киізге орап жасырын түрде жерге көмгендігі де айтылады.
Кеңестік саясаттың құрбаны болып жазықсыз жазаланған зиялылардың, діни қайраткерлердің өмірі мен тағылымы көптеген нәрсенің мән-жайын аңғартады. Олардың ұғымында ұлт, мемлекет, оның тәуелсіздігі бар жерде ғана дін сақталады. Дінін сақтайтын ұрпақ ділін, мәдениетін қорғай білуі керек. Зиялыларымыз, діни тұлғаларымыз білім, ғылым қана діннің қорғаны екендігін бізге табыстап кетті. Олар бүгінгі күнді аңсап, армандап кетті. Түбінде ұрпақтың тәуелсіздікке қол жеткізетіндігін білген. Сондықтан да, ОЛАР ұлтқа абырой беретін кісілік қасиеттерді сақтап, елдік істерді атқарып кетті.
Әдебиет:
- Дулатұлы М. Алты томдық шығармалар жинағы. 3-том: Көсемсөз, әдеби сын және зерттеу мақалалары / Құраст.: Г.Дулатова, С.Иманбаева. – Алматы: Мектеп, 2013. – 400 б.
- Жұмабаев М. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. (Құраст. Абдуллин Х., Дәрімбетов Б., Жұмабаева З. – Алматы: Жазушы, 1989. – 448 б.
- Көпейұлы Мәшһүр Жүсіп. Ит Дүние. Таңдамалары. Алматы: Халықаралық Абай клубы, 2008. – 416 б.
- Петиция / Ана тілі, №4. 12 сәуір 1990 ж.
- Халифа Алтай Ғақыпұлы. Таңдаулы Хадистер аудармасы. – Алматы: «Берен» ШК., 1993. – 112 б.
- Переписка с комиссариатом народной охраны // Ақтөбе ОММ.- 9-қ.;1-т., 31-іс.-231 п.
- Списки служителей религиозних культов по Актюбинскому округу // Ақтөбе ОММ.- 57-қ.;1-т., 23-іс.-1-20 п.
- Мұсаев А. Әйтеке би аймағының діни-ағартушылық мектебі /Марал Ишан Құрманұлының 230 жылдық мерейтойына арналған «Сыр еліндегі діни-ағартушылық ой-сана» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары (2010 жылғы 29 қазан). – Алматы: «Орхон» Баспа үйі, 2010.-440 бет.
- Ақтөбе қаласындағы мешітті жабу туралы қаулы //Ақтөбе ОММ.- 85-қ.;1-т., 105-іс.-38 п.
- Протоколы бюро Актюбинского горкома (1937 г.) //Ақтөбе ОММ.- 14-қ;1-т.,726-іс.-154 п.
Сәрсембин Үмбетқан Қуандықұлы,
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университетінің кафедра меңгерушісі, философия ғылымдарының кандидаты
