Халықтың өткен өмірі жалпықоғамдық мәні бар тәжірибе ретінде қорытылып, белгілі бір дәрежеде ұлт игілігіне асқанда ғана құндылыққа айналады. Онсыз өткен тарих қысыр әңгіме ғана. Егер біз Алаш қозғалысын ұлт тарихында ерекше орны бар құбылыс ретінде ғана бағалаумен шектелсек, онда біз оны түсіне алмаған ұрпақ болып шығар едік.
Бізге бүгін жалпыұлттық деңгейде қорытылып жалпыұлттық деңгейде игерілген, яғни ұлттық дүниетаным мен ұстанымның іргетасы міндетін атқара алатын тарих қажет. Ал Алаш қозғалысы сол дүниетанымдық тарихтың өзегі. Өйткені Алаш халқымызды бесігінде тербетіп, есейіп ат жалын тартып мінгенде бойына күш-қуат және сенім берген – ұлттық идея. Алаш – ұлттың өзін бөлінбес тұтас жер, яғни территория ретінде сезінуі. Алаш – ұлттың аспан асты, жер үстінде өз орны бар ел ретінде өз еншісі мен үлесін анықтау харакеті.
Осыдан тура тоқсан жыл бұрын Әлихан Нұрахметұлы Бөкейханов бастаған қазақ саяси тобы Уақытша үкімет ұстанымын қолдап большевиктермен ымырасыз егеске түсті. Сондай-ақ бұл алып империяның саяси өміріндегі кезекті бір кикілжіңнің көрінісі емес-тін. Қазақ саяси ұйым құрып империя өмірін, оның құрамындағы қазақ ұлтының өмірін реформалау арқылы түбегейлі өзгертуді жақтайтын бағдарламалық негізі бар жол ұсынды. Бұл қазақ тарихында бұрын болмаған, орасан зор маңызы бар жаңа құбылыс еді. Халықтың өткен өмірі жалпықоғамдық мәні бар тәжірибе ретінде қорытылып, белгілі бір дәрежеде ұлт игілігіне асқанда ғана құндылыққа айналады. Онсыз өткен тарих қысыр әңгіме ғана. Егер біз Алаш қозғалысын ұлт тарихында ерекше орны бар құбылыс ретінде ғана бағалаумен шектелсек, онда біз оны түсіне алмаған ұрпақ болып шығар едік.
Бізге бүгін жалпыұлттық деңгейде қорытылып жалпыұлттық деңгейде игерілген, яғни ұлттық дүниетаным мен ұстанымның іргетасы міндетін атқара алатын тарих қажет. Ал Алаш қозғалысы сол дүниетанымдық тарихтың өзегі. Өйткені Алаш халқымызды бесігінде тербетіп, есейіп ат жалын тартып мінгенде бойына күш-қуат және сенім берген – ұлттық идея. Алаш – ұлттың өзін бөлінбес тұтас жер, яғни территория ретінде сезінуі. Алаш – ұлттың аспан асты, жер үстінде өз орны бар ел ретінде өз еншісі мен үлесін анықтау харакеті.
Осыдан тура тоқсан жыл бұрын Әлихан Нұрахметұлы Бөкейханов бастаған қазақ саяси тобы Уақытша үкімет ұстанымын қолдап большевиктермен ымырасыз егеске түсті. Сондай-ақ бұл алып империяның саяси өміріндегі кезекті бір кикілжіңнің көрінісі емес-тін. Қазақ саяси ұйым құрып империя өмірін, оның құрамындағы қазақ ұлтының өмірін реформалау арқылы түбегейлі өзгертуді жақтайтын бағдарламалық негізі бар жол ұсынды. Бұл қазақ тарихында бұрын болмаған, орасан зор маңызы бар жаңа құбылыс еді.
Жалпы алғанда 1917 жылы қазақ халқының өмірін дүр сілкіндірген, оған динамика берген бірнеше ірі оқиғалар болып өтті. Олар: ұлт тарихындағы тұңғыш саяси ұйым – ұлттық-демократиялық платформадағы Алаш партиясының өмірге келуі (шілде) ; Ресей империясы құрамында Алаш автономиясын құру туралы ұсыныстың жария етілуі; Алаш автономиясының Ұлттық Кеңесі – Ә. Бөкейханов бастаған Алашорда үкіметінің құрылуы еді.(5желтоқсан). Осыдан бірнеше күн бұрын, яғни 1917 жылғы 28 қараша күні Қоқан қаласында жұмысын бастаған ІҮ-ші Төтенше өлкелік мұсылмандар съезі Түркістан өлкесін Түркістан автономиясы жариялап, оның 12 орыннан тұрған Уақытша үкіметін бекітті. Оның тұңғыш төрағасы М.Тынышпаев, кейін оны Мұстафа Шоқай ауыстырды. Ал осы саяси және мемлекеттік құрылымдардың өмірге келуі негізсіз, кездейсоқ оқиға ма еді? Әрине күтпеген кездейсоқ оқиға емес-тін. Менің бір аспирантым (Қ. Ілиясова) «Қазақ съездері» аталатын диссертациялық зерттеу жұмысын жазды. (ол жақында кітап болып жарық көрмек). Сонда айтылады: 1917-1918 жылдары қазақ даласында өткізілген қазақ съездерінің ұзын саны 68-ге жеткен. Осы аталған мезгілде ұлт азаттығын, оның ең өзекті деген өмірлік мәселелерін талқыға салып, белгілі бір шешімдер қабылдаған қазақ съездері дерлік барлық облыс және уез орталықтарында болып өтті. Сол қазақ съездерінде қабылданған шешімдердің ең негізгісі, әрине, барлық елді орталықтарда Қазақ комитеттерін құру туралы шешім болатын. Ал Қазақ комитеттері болса болашақ ұлттық мемлекеттіктің негізі, бастау көздері еді.
Міне осы өткізілген Қазақ съездері мен құрылған Қазақ комитеттері Қазақ қоғамының саяси белсенділігінің жоғары болғандығын айғақтап қана қоймайды, сонымен бірге сол белсенділікті дұрыс бағыттай алған ұлттық басқарушы топтың да саяси деңгейінің заман талабына лайық болғандығын анық байқатады.
Алаштық басқарушы топтың алдына қойған мақсат-мүддесін, осы тұрғыдан оның интеллектуалдық-саяси деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін негізгі құжат, әрине, бұл Алаш партиясының бағдарламасы. Бағдарлама не айтады? Бағдарлама қазақ қоғамының алдында тұрған негізгі екі қоғамдық мәселені шешуді көздеді. Олар біріншіден, қазақ елін отарлық тәуелділіктен азат ету, екіншіден, тегеурінді реформалық шараларды іске асыру арқылы қазақ өмірін жаңа сапаға көтеру еді.
Әлихан Бөкейханов пен оның серіктерінің ұстанымы бойынша 1917 жылғы аласапыран өзгерістер жағдайында қазақ қоғамы біржола мемлекеттік дербестік алып, бөлініп шығуға даяр емес-тін. Ә. Бөкейханов ол жөнінде мемлекеттік ісін «жүргізіп әкетерлік кісіміз тіпті жеткіліксіз, қазақтың жалпысын тарих даярлаған жоқ,» сондықтан да қазақ жұрты «жері біргелік автономияны қабылдап» Ресей империясы құрамында бола тұрады, ал қай күні өзін-өзі басқаруға жараса, сол күні бөлініп дербес мемлекет құруға күш салады деп жобалады. Бұл тұрғыдан алғанда біз кеңестік жүйе жағдайында мемлекетті басқару мектебінен өттік. Тарихи шындық сондай.
Алаш бағдарламасында Ресей мемлекеті «демократиялық, федеративтік республика» ретінде құрылып, ал шашыранды қазақ облыстары өз билігі өзінде тұтас бір мемлекетке бірігіп, автономиялық негізінде Ресей Федерациясының құрамына енуге тиіс еді.Сөз орайына қарай айта кетейік, кеңестік және посткеңестік кезеңдерде жарық көрген қайсыбір еңбектерде кеңестік билік пен коммунистік партияны қазақ еліне оның жерін жинап, мемлекеттігін құрып беруші күштер ретінде көрсету етек алды. Иә, рас, бұл тұжырыммен белгілі дәрежеде ғана келісуге болады, дегенмен оны толық күйінде қабылдау қиын. Өйткені қазақ жерінің тұтастығы мен оның мемлекеттігі жөніндегі идея сондай-ақ оны іске асыру әрекеті кеңестік заманда ғана емес, одан да ерте кезеңдерде, тіптен Ресей империясы құрамына енген уақыттан бұрын да анық көрініс тапқан болатын.
Осы тұрғыдан алғанда ұлттық мемлекеттік дербестікке байланысты Алаш идеясы Абылай хан, оның немересі Кенесары хан, қазақ қоғамындағы басқа да азаттық үшін қозғалыстар мен қызметтің кезекті табиғи көрінісі және тікелей жалғасы ретінде қарастырылуы толық негізді.
Алаштық топтың қазақ шаруасына, қарапайым жұртқа қатысты ұстанымы жөнінде Алашты қазақ қоғамы таптық жіктелуден алыс жатыр деп түсінді. Отарлық езгіге қарсы күрес платформасында тұрған олар басымдылықты жалпыұлттық мүддеге берді. Мұндай ұстаным азаттық қозғалыстың ішкі логикасынан туындап жатты және ол дұрыс та болатын.
Алашорда үкіметін сайлаған екінші жалпықазақ съезі қозғалыстың ұлтаралық саясаттағы негізгі бағыттарын белгілеп берді. Съез қаулысында: «V. Қазақ арасында тұрған аз халықтардың құқықтары теңгеріледі», -деп көрсетіледі. Съезде құрылған Алашорда үкіметіндегі 25 орынның 10-ы қазақ арасындағы басқа халықтарға қалдырылды. Бұл арада біздің бағдарламаны кеңірек талдауға алу мүмкіндігіміз шектеулі. Егер де тұжырымдап айтар болсақ, оның сол тарихи мезгілдегі беделді саяси партиялардың бағдарламаларымен иықтас екендігіне жеңіл-ақ көз жеткізуге болады.
Алаш бағдарламасы өмірлік шындыққа айнала алған жоқ. Оқиғалар ағымы Ресей қоғамында қазақ сияқты халықтардың мемлекеттік дербестікке емес, тіптен империя құрамында мемлекеттік автономия алуына үзілді-кесілді қарсы күштердің басым екендігін анық көрсетіп берді. Ресей империясын біржола ыдыраудан сақтап қалу қамына кіріскен большевиктер партиясы қоғамдық дамуда Ресейден жоғары тұрған Польша мен Финляндияның мемлекеттік дербестігін мойындай отырып, украин, грузин, қазақ сияқты халықтарды империя құрамында ұстап қалу мақсатында түрлі әдіс-айлаға көшті, ал Алаш сияқты азаматтық күштермен күрес барысында репрессиялық шараларға жиі және емін- еркін барып отырды. Мен осы арада сіздердің назарларыңызды мынадай бір мәселеге аударғым келеді. Кеңестік билік Алаш зиялыларына қарсы ашық әрі перманентті репрессиялық шараларды жүргізе отырып бұл қозғалыстың ұлт-азаттық сипатын түсінді ме? Бұл біз үшін Ресей империясы, сонан соң Кеңестік мемлекет құрамында болған тарихымызды тура түсіну үшін аса қажет нәрсе. Әлем тарихында бірде-бір мемлекет өзінің отаршылдық мазмұнын бүркемелеп, жасырып көрсетуде кеңестік билікпен тең келе алар ма екен? Әй қайдам, тең келе алмас.
Кеңестік биліктің Алаш қозғалысының ұлт-азаттық сипатын жақсы білгендігін куәландыратын құжаттар аз емес, жеткілікті. Бұл ретте Біріккен мемлекеттік саяси басқарманың (ОГПУ) қазақ азаттық қозғалысы, ұлт зиялылары үстінен тұрақты түрде жүргізіп отырған бақылау жұмысының есеп материалдарын алса да жеткілікті. 1922 жылыдың соңғы тоқсаны бойынша жасалған сондай бір ГПУ есебінде осы мекеменің тікелей тапсырмасымен Бөкейханов пен Дулатовтың тұтқынға алынып Орынбор ГПУ-ың қарауына беріліп, сондай-ақ Ақпаевтың жанында үш беймәлім серіктерімен Қарқаралыдан 900 шақырым жерде тұтқындалғаны ендігі уақытта Бөкейхановтың Мәскеуге жіберіп, Дулатовтың Орынборда қалдырылып, ал Ақпаевтың Семейде абақтыдан босатылып, ГПУ қарауында болатындығы айтылады. Одан ары есепте мынадай сөздер берілген: «Результаты агентурной разработки Алаш орды и киргизских национальных группировок за последнюю четверть 1922 года, связанные с получением сведений, помещенных в настоящий доклад, позволяет сделать нижеследующие выводы об измениях в национально-освободительном движении и о характере его за отчетный период». Қазақ ұлт-азаттық қозғалысының басшысы Ә. Бөкейханов осы мезгілден бастап өмірінің соңына дейін (сентябрь 1937ж ) оған Мәскеуден арнайы бөлінген бір бөлмелік пәтерде бақылауда тұруға мәжбүр болды (бұдан бұрын ол 1908 -1917 ж. аралығында қазақ жеріне келу құқынан айрылып, Ресейдің Самара қаласында тұрған). Бұл билік орындарының қозғалыс басшысын қазақ ортасынан алыс ұстауының нақты көрінісі еді.
1930 жылы ОГПУ-дың орталық басшылығы өзінің ортаазиялық бөліміне «қазақ зиялыларын қыспаққа алуды күшейте түсу» жөнінде арнайы тапсырма береді. 1927-1932 жылдар аралығында Алаш зиялылары үстінен екі дүркін жүргізілген сот процесі қазақ ұлт-азаттық қозғалысымен біржола саяси есеп айырысудың, яғни оны талқандаудың өзі болатын.
Сонымен, ХХ ғасырдың басында, яғни патшалық жүйе қойнауында нақ бағдарламалық негізде өмірге келген қазақ ұлт-азаттық қозғалысын кеңестік билік өз қолымен тұншықтырып, басты. Пролетариат диктатурасы атанған саяси билік осылайша өзінің ұлттық идеямен қатар үйлесімді өмір сүре алмайтындығын іс жүзінде көрсетті.
Осы ретте мен сіздердің назарларыңызды баяндалған мәселеге тікелей қатысы бар тағы бір тарихи фактіге аудармақпын. Алаштық топқа шабуылға көшкен Кеңестік билік, бір қызығы сол, қазақ саяси басшылығының екінші бөлігіне, яғни большевиктік платформаны алғашқы қадамынан бастап-ақ қабылдаған С. Сейфуллин, С. Меңдешев, Т. Рысқұлов сияқты беделді топтың қолдауына сүйенді. Мәселен С. Меңдешев 1920 жылы Алаштық саяси топты сынай келіп, «белгілі бір саяси ағымды ұстанған, сондай-ақ онымен шындап күрес жүргізуге тұрарлықтай қазақ интеллигенциясы болған емес және қазір де жоқ. Ал кездейсоқ және ешқандай да негізсіз құрылған Алашорданың боласысы баяғыда-ақ болған» – деп салды. С. Меңдешевтің бұл тұжырымы қазақ облыстық партия комитетінің хатшысы Авдеевтің 1922 жылы айтқан «У нас еще свеж дух Алаш – Орды, этот дух мы застали в самом рассвете», – деген пікіріне мүлдем қайшы келетін еді.
Кеңестік билік жүйесінде қалыптаса бастаған жаңа партиялық номенклатура С. Қожанов айтқандай, «күніне бір мәрте Алаш Орда жөнінде ғайбат сөз айтпаса тамағына ас батпайтындай күйге жетті». Мұндай құбылысты империялық орталықтың «бөліп ал да, билей бер» саясатымен байланыстыра салу, әрине жеңіл, бірақ мәселе, біздің түсінігімізше, анағұрлым тереңірек сияқты көрінеді.
Алаш тәжірибесі нені көрсетті? Біріншіден, Алаш идеясы бұл белгілі бір топтың еркімен өмірге келген жасанды, сондықтан да өткінші құбылыс емес. Ол ұлтпен бірге өмір сүретін, ұлт өмірінен тамыр алған құндылықтар жиынтығы, ұлттың өмір сүру концепциясы. Алаш идеясын өмірден біржола ығыстыруға көп күш жұмсаған большевиктер құрған билік өмірден кете салысымен Алаш идеясының қайта жаңғыруы, қайта күш алуы оның өміршеңдік сипатын айғақтайды.
Алаш идеясының өзегі – ұлттық мемлекеттік. Құрметті Әлекең, Әлихан Бөкейханов айтқандай, мемлекеттігі жоқ халық – жетім халық. Кез-келген болашағынан үміті бар ұлт үшін мемлекеттік негізгі құндылық. Міне осы тұрғыдан алғанда Қазақстан Республикасы – Алаш идеясының өмірлік шындыққа айналуының көрінісі ретінде бағалануы әбден орынды. Ал оның ішкі әлеуметтік мазмұны, демократиялық принциптерге сүйенген қоғамды халықтың мәдени деңгейіне және саяси белсенділігіне тәуелді екендігін ұмытпағанымыз жөн. Бүгінде нарықтық экономикаға бойлап келген халыққа әлеуметшіл, қазақтың, қазақстандықтардың барлық әлеуметтік топтарының жағдайын бірдей ойлайтын билік керек.
Екіншіден, кез – келген мемлекеттің тірегі белгілі бір ұлт, барлық мемлекет осы жолмен қалыптасқан. Бізде де сондай. Бүгінде халықаралық деңгейде кең таныла бастаған Қазақстан аталатын мемлекетке де өз атын берген де, сондай-ақ оның халқының басым көпшілігін құрап отырған да қазақ, яғни Алаш халқы. Мұндай шындықты айту ұлтшылдықтың көрінісі ретінде қабылданған заман да болды. Енді міне жаңа заманда қазақтың жоғын айтуды ұлтшылдықтың, солшыл радикализмнің көрінісі ретінде түсіндірудің қисыны жоқ.
Мемлекет халқының басым көпшілігі болғандықтан қазақтың қорланып қалған мәселелері де аз емес. Ал оларды атап айту, оларға билік орындарының назарын аудару – бұл жергілікті жұртқа артықшылықтар талап ету емес. Ортақ мемлекеттік жүйеде қазақ халқының түрлі талап-тілектері өз уағына және заман талабына сай деңгейде шешілсе болғаны. Алаш зиялыларынан бізге жеткен аманат та осы болса керек.
Ахмет Байтұрсынов кеңестік кезеңде жазған мақалаларының бірінде: «Көбінесе мәдениеті төмен жұрт ақкөңіл, анайы келеді. Сондықтан да мәдениеті жоғары жұртпен араласқан жерде алдауына, арбауына түсіп жем болады. ….Ол жем болудан мәдениеті жетілгенше құтылмайды. Қазақ жем болудан түбінде декрет қуатымен құтылмайды, мәдениет қуатымен құтылады,» -деп көрсеткен болатын.
Тура осы мазмұндағы ұстанымды Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың әрқашанда білдіріп жүргеніне бәріміз де куәміз. Осы ұстанымға берік болайық.
Дереккөз: qasym.kz
